Մաս 1.  Սևան 

 

Անցած՝ ՄԱԿ-ի 2018-ի ջրի համաշխարհային շաբաթը կենսական պահն է կարեւորելու Հայաստանի ջրային անվտանգությունը, նրա անվտանգ հուսալի մատակարարման եւ պաշտպանման հնարավորությունները:

Պահպանելով ջրային աղբյուրները լայնածավալ դեգրադացումից` աղտոտվածության նվազեցման ճանապարհով եւ վերականգնելով հանրապետության  ջրային անվտանգությանը՝ դրանով  նպաստում ենք հանրապետության տնտեսական եւ մարդկային զարգացմանը՝ ներառյալ հանրային առողջությունը, կայուն աշխատատեղեր ստեղծելը և բազմաթիվ այլ մարտահրավերների դիմակայումը:

Զարգացող երկրների հիվանդությունների գրեթե 80 % կապված է ջրի որակի հետ, եւ աշխարհում 2.1 միլիարդ մարդկանց մոտ բացակայում է անվտանգ խմելու ջրից օգտվելու հնարավորությունը:

Սեւանա լիճը  քաղցրահամ ջրի միակ ռազմավարական աղբյուրն է  ամբողջ տարածաշրջանում եւ Հայաստանում։ Այն ապահովում է Հայաստանի խմելու եւ ոռոգման ջրի շուրջ  80%-ը:

 

Առավոտ օրաթերթում տպագրվել էր մեր նախնական փորձագիտական եզրակացությունը (4 օգոստոսի 2018, https://www.aravot.am/2018/08/06/974018/), որտեղ նշված էր, որ Սեւանում ջրիմուռների ծաղկման ծավալի գերաճը միայն ջրի աղտոտման հետեւանք է  ու հանդիսանում է զգուշացում Հայաստանի պետական անվտանգությանը սպառնացող տնտեսական, սննդի, գյուղատնտեսական, առողջապահական եւ այլ վտանգների ավելացման մասին։ Ջրիմուռների ծաղկումը բացահայտեց նաեւ Սեւանի ծրագրերի անարդյունավետությունը, ՀՀ բնապահպանության, էկոնոմիկայի, գյուղատնտեսության եւ արտակարգ իրավիճակների (ծաղկումը արտակարգ իրավիճակ է) նախարարությունների երկարատև անգործունեությունը, ինչպես նաև աղտոտման կանխարգելմանն ուղղված միջգերատեսչական գործողության ծրագիրի անհրաժեշտությունը:

 

Նշված հոդվածում հայտնել եմ, որ պահանջվում է Սեւանի պահպանությանն ուղղված ծրագրերի վերանայում` այդ թվում լճի ջրի մակարդակի բարձրացման արդյունավետության ու ցանցային ձկնաբուծության նպատակահարմարությունը նոր վերլուծություն։ Ընդ որում, հաշվի առնելով մարտահրավերի ահռելի  չափը` լճի էկոհամակարգի վերականգնման համար անհապաղ պահանջվում է միջազգային հանրության աջակցությունը։

 

Այդ եզրակացությունը ուղարկվել էր ՀՀ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանին եւ գերատեսչությունների ղեկավարներին: Ստացված ՀՀ բնապահպանության նախարարության գրության նշված է, որ տեղեկությունը ընդունվել է ի գիտություն եւ լճի ծաղկման հետ քննարկումներին կհրավիրվեմ առաջարկություններ ներկայացնելու:

 

Միաժամանակ տեղեկացվել եմ, որ նախարարությունը կատարում է Սեւանա լճի էկոհամակարգի եւ ջրավազանի ենթակառուցվածքի ուսումնասիրություն եւ գնահատում, կանխատեսումների մշակում, ու վերականգման միջոցառումների հատակ ձեւավորում: 100-օրվա ընթացքում նախարսրությունում տեղի է ունեցել աշխատանքային քննարկում՝ Սեւանա լճի պահպանության, ապօրինի եւ արդյունաբերական ձկնորսության եւ դիտարկվել են նաեւ Սեւանա լճի խնդիրների լուծմանն ուղղված միջոցառումներում հարակից համայնքների բնակիչների ներգրավման մեխանիզմներ:

 

ՀՀ Արտակարգ իրավիճակների նախարարություն մասնագետները ենթադրել են, որ Սեւանա լճում ջրիմուրների աճը կանխելու եւ լճի էկոհամակարգը վերականգնելու համար որպես առաջնային քայլ պետք է հսկողության տակ վերցնել լիճ թափվող կոյուղաջրերը եւ այլ օրգանական նյութերի հոսքերը:

 

ՀՀ Առողջապահության նախարարությունը իր հերթին չի ծրագրում որեւէ միջոցառումներ՝  Սեւանի կապտականաչ բակտերիաների տոքսինների քանակի որոշման եւ ՀՀ բնակչությանը տեղեկացնելու առումով, անտեսելով, որ Համաշխարհային Առողջապահության կազմակերպությունը հրատարակել այդ տոքսինների սահմանային թույլատրելի նորմերը, իսկ ԱՄՆ-ի Առողջության եւ ծառայությունների նախարարության Հիվանդությունների վերահսկման եւ կանխարգելման կենտրոնը 2002 թ-ից դիտարկում է թունավոր միկրոջրիմուռների ծաղկումը եւ տարածում է տեղեկություններ լողափների փակման անհրաժեշտության մասին՝ իրազեկելով ինչպես բնակչությանը, այդպես էլ պատասխանատու գերատեսչություններն: Նախարարությունից հայտնում են, որ Եվրասիական բանկի կողմից 1 մլն դոլարի չափով «Առողջության առաջնային պահպանման ոլորտում ոչ ինֆեկցիոն հիվանդությունների եւ վերահսկման» դրամաշնորհային ծրագիրը ունի միայն նեղ նպատակային ուղղվածություն` ՀՀ երեք մարզում կանանց շրջանում կրծքաղցկեղի վաղ հայտնաբերման եւ կանխարգելման նպատակով մամոգրաֆիկ հետազոտությունների իրականացում։  

 

Կարելի է ենթադրել, որ այդ նախարարը ոգևորված է  Հայաստանում  տոքսինները որոշելու  «Սեւան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի տնօրենի  նորարական մոտեցումներով `  այն է Սեւանի ջուրը ցուցադրաբար խմելը, ապացուցելու համար, որ իբր այն անվտանգ է։ Սակայն ՀՀ Առողջապահության նախարարը որոշել է նրանից ավելի առաջ անցնել։ Փոխանակ թունավոր նյութերի քանակը եւ նրանց վնասակար ազդեցության չափը հետազոտելու, կազմակերպում է իր մասնակցությամբ հեռուստատեսային շոու, ցուցադրելով, թե ինչպես է ինքը լողաում Սեւանում (https://armeniasputnik.am/armenia/20180729/13539918/armenia-sevan-arsen-torosyan-marzpet.html, http://yerevan.today/all/mamuli-tesutyun/19139/arsen-torosyany-oroshel-er-herqel-ir-isk-ghekavarats-karuyci-haytararutyuny-zhoghovurd)։  Այս ամենը չի կարող գնահատվել այլ կերպ, քան թունավոր նյութերի վնասակարության որոշման սեփական՝ «Թրջիր նախարարին Սեւանում» անվանումով նորարական տեխնոլոգիա (որը հնարավոր է ,որ կարող է դրական ազդեցություն ունենալ համաշխարհային բնապահպանական մարտահրավերների լուծելիս)։ Այն հետագայում ներկայցվեց, որպես ՀՀ առողջապահության նախարար Արսեն Թորոսյանի աշխատանքային 100-օրվա ընթացքում կատարված հիմնական աշխատանքների ցանկում ինչպես Սեւանա լճի ջրի որակական մոնիթորինիգ, բնակչության իրազեկման բարձրացում (https://www.civilcontract.am/news/news-about-us/hh-arhoghjapahowt-yan-nakharar-arsen-t-orosyani-ashkhatank-ayin-100-orva-ent-ats-k-owm-katarvats-himnakan-ashkhatank-ner):(նախարարությունը հորդորել էր բնակչությանը զերծ մնալ ջրիմուռների ծաղկման վայրերում լողալուց առողջական խնդիրներից զերծ մնալու նպատակով (http://www.moh.am/#1/1431)։

Եւ քանի որ Գեղարքունիքի մարզի գործարարները արդարացի պահանջել էին կատարել ջրիմուրների ծաղկման դեպքի հետազոտություն,ես  առաջարկում եմ նրանց ցուցաբերել մարդասիրություն, քանզի կանաչած ջրի հետազոտությունը Հայաստանում նախարարի նոր մշակած մոտեցումներով՝ կարող է բերել անկանխատեսելի հետեւանքների պետական ծառայողների առողջության համար (այս իրավիճակում ավելի գերադասելի է համացանցով ստանալ տեղեկություն կապտականաչ բակտերիաների մասին):

 

Հիշեցնենք, որ պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով մարդկանց կյանքի եւ առողջության համար վտանգավոր մանրէաբանական կամ այլ կենսաբանական նյութերով շրջակա միջավայրի աղտոտման վերաբերյալ այլ վտանգավոր տեղեկություններ թաքցնելը կամ այդպիսի աղտոտման վերաբերյալ դիտավորությամբ ակնհայտ կեղծ տեղեկություններ հաղորդելը՝ համարվում հանցանք (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 282-րդ հոդված) և չի համապատասխանում ՀՀ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի մաղթանքին` ցուցաբերել պրոֆեսիոնալիզմ, իմաստություն, և խելամտություն:

 

ՀՀ Գյուղատնտեսության նախարարությունը որը մշակում և իրականացնում է սննդամթերքի անվտանգություն և բուսասանիտարիայի քաղաքականությունը ՀՀ Էներգետիկ ենթակառուցվածքների և բնական պաշարների նախարարությունը, ով մշակում և իրականացնում է քաղաքականությունը բնական պաշարների կառավարման բնագավառում  ընդհանրապես չեն արձագանքել այս իրավիճակին եւ այդ գրությանը, որը Վարչարարության հիմունքների վարչական վարույթի մասին ՀՀ օրենքի կոպիտ խախտում է:

 

Այն հիմք է մի կողմից ենթադրելու, որ բնական պաշարների կառավարման ոլորտում ծանր մետաղներով աղտոտման ու հատկապես ջրիմուռների ծաղկման հատվածում Սեւանից ստացվող սննդամթերքի անվտանգությունը, թույլատրելիությունը կիրառել Սեւանա ջուրը ոռոգման համար, որոնք այդ նախարարությունների կանոնադրական նպատակներն են, դուրս են նրանց վերահսկողությունից:

 

Մյուս կողմից, համաձայն ՀՀ քրեական օրենսգրքի 278-րդ հոդվածի մարդկանց կյանքի կամ առողջության համար վտանգ ստեղծող դեպքերի, իրադարձությունների, փաստերի կամ երևույթների վերաբերյալ տեղեկություն թաքցնելը կամ աղավաղելը, որը կատարվել է բնակչությանն այդպիսի տեղեկությամբ ապահովելու պարտականություն ունեցող անձի կողմից՝ համարվում է հանցանք:

 

Այսինքն, որոշ գերատեսչությունները չեն ապահովում օրենքի գերակայության եւ արդյունավետ իրագործում իր կանոնադրական պարտադիր պարտականությունը: Սեւանը, որը ունի 1 մլն տարի պատմություն, վերջին մոտ 100 տարվա ընթացքում մարդկային գործունեության արդյունքում դարձել է էվտրոֆիկացված (հունական eutrophos-ից` «լավ սնուցված») լիճ, որը առաջանում է երբ ջրային ռեսուրսը չափազանց հարստացված է հանքային եւ սնուցող նյութերով, նպաստելով բույսերի եւ ջրիմուռների ավելցուկային աճի, իսկ նրանց մահանալուց հետո կենսազանգվածի բակտերիալ դեգրադացիայի պատճառով առաջանում է թթվածնի պակասորդ եւ ճահճացում:

 

Որոշ փորձագետների կարծիքներով այս տարվա տաք ձմեռը առաջացրել էր ջրում Ֆոսֆորի քանակության ավելացում, որը հիմնականում նպաստում է բույսերի ավելցուկային աճի եւ լճի ծաղկմանը, բայց ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը տեղեկացրել էր, որ նրա քանակի էական փոփոխություն չի գրանցվել:

 

Մյուս կողմից, համաձայն ներկայցված թվերի, այս տարի Սեւանա լճի ջրի միջին ջերմաստիճանը աման ամիսներին էակական չի տարբերվել նախորդ տարիներից` 19-21 °C (http://travel.org.ua/water.php?t_id = 2704, http: //travel.org.ua/water.php? T_id = 2704 & h = 8) եւ հնարավոր է, որ այդ կայունությանը նպաստել է Սեւանա լճի ջրի մակարդակի բարձրացումը:

 

Սևանի ջրի ջերմաստիճանը պատմական առավելագույնը կազմել էր 24°C, բայց կապտականաչ բակտերիաների համար օպտիմալ ջերմաստիճանը 35°C:

 

Ուրեմն լճի ջրի ջերմաստիճանը եւ Կլիմայի փոփոխությունները չէին կարող հանդիսանալ վճռորոշ գործոն կապտականաչ բակտերիաների կենսազանգվածի 2018 թ. այդ չափ ավելացման:

 

Մյուս կողմից, որպես լճի էկոհամակարգի վերականգնման հիմնական միջոց քննարկվում է ջրի մակերեսի բարձրացման խնդիրը:

 

ՄԱԿ-ի 2011թ. փաստաթղթում «Սեւանա լճի էկոլոգիական ամփոփիչ գնահատում» նշվում է լճի ֆիտոպլակտոնի կենսազանգվածի զգալի աճը (1.5 – 2 անգամ), օրգանական նյութերի` 1930թ. մինչև 2011թ.` 25 մինչև 150 տոննա ավելացումը եւ տարեկան միջինում լիճ մուտքագրվում է 7000 տ ազոտ, 400 տ ֆոսֆոր, մոտ 13 տ պեստիցիդների և 135 տ ծանր մետաղներ: Խորհրդային շրջանում ամրապնդելու ափամերձ հողը ու բարելավելու հանգստի գոտիները տնկվել են անտառների մոտ 13 հա, որոնցից 4000 հա լճի մակարդակի բարձրացման դեպքում պետք էր ոչնչացնել:

 

ՄԱԿ-ը նշում է, որ ցավոք, այն չէր իրականացվել ժամանակին այնքանով, որքանով անհրաժեշտ էր եւ անտառի մի որոշակի մասը մնացել էր ջրի տակ, որը բարձրացրեց օրգանական նյութերի քանակը եւ լճի ճահճացման ռիսկը: Միաժամանակ, լճում հայտնաբերված է ծանր մետաղների թույլատրելի կոնցենտրացիան գերազանցող քանակություն (Va – 5-6 անգամ, CR – 2 անգամ, SE 2-3 անգամ, Cu – 2-3 անգամ ու Mg – 1,2 -1,4 անգամ) (վերոգրյալ իմ հոդվածում 2018 թ. նշված է, որ վերջին 2017 թ. ՀՀ բնապահպանության նախարարության տվյալներով այն դարձել է շատ ավելին):

 

Նույնիսկ այն դեպքերում, երբ ծանր մետաղների պարունակությունը լճի գետերում չի գերազանցում սահմանային թույլատրելի քանակությունները, նրանց գետերի ջրով հոսքը անընդհատ ավելացնում է լրացուցիչ մետաղների քանակության լճում հանքաքարի դաշտերի, հանքերից, 32 լքված պոչամբարներից եւ այլ: Հատկապես, անհանգստացնող էր Սոթքի, Գոլդ Մայնինգի ու Գեգամետ պլյուս հանքավայրերի ազդեցությունը ջրի որակի վրա: ՄԱԿ-ը եզրակացրեց, որ լճի ավազանում հանքավայրի շահագործման բացասական ազդեցության կանխարգելման համար պետք է ձեռնարկվեն եւ համապատասխան սահմանափակող որոշումներ հանքաքարի մանրացումի տեխնոլոգիան վերանայման կամ այն իրականացվի Սևանի ավազանից դուրս:

 

Անցած դարից Ռուսաստանի գիտնականները մասնակցում են Սեւանի լճում փոփոխությունների ուսումնասիրման եւ վերջին տպագրված 2015 թ-ին նյութում «Սեւանի լճի էկոլոգիան ջրի մակարդակի բարձրացման ժամանակահատվածում» նշված է, որ այդ մակարդակի բարձրացումը (այն ժամանակ` մոտ 1.5 մ, իսկ ներկայումս` մոտ 4 մ) նպաստել է ափամերձ տարածքներից լրացուցիչ քանակությամբ բիոգեն տարրերի հոսքին լիճ, որի արդյունքում ավելացել են պիկոպլանկտոնը (ցիանոբակտերաները եւ կանաչ միկրոջրմուռները): Ջրի մակարդակի շարունակական աճի արդյունքում` լճի էկոհամակարգը գտնվում է անկայուն վիճակում եւ մանրամասն եւ մշտական ​​հետազոտություն է պահանջում: Հատկապես վտանգավոր է նաեւ կապույտ-կանաչ ջրիմուռների տոկոսի աճը: Օրգանական նյութերով ուժեղ աղտոտվածության հետեւանքով Սեւանը 1980-ականների համեմատ ավելի աղտոտված է դարձել, ինչի մասին վկայում է աշնանային հովացման ժամանակաշրջանում կրկնակի լճի ջրի կապույտ-կանաչ ջրիմուռների ծաղկումը որը նախկինում երբեւէ չի դիտարկվել:

 

ՀՀ բնապահպանության փոխնախարար Գնել Սանասյանը օգոստոսին 2018 թ. իր ֆեյսբուքի էջից տարածել է ֆոտոշարք, վկայող որ Սեւանա լճի տարբեր հատվածներում անտառի մի որոշակի մասը մնացել էր ջրում (որին ես ավելացնում եմ իմ կողմից 2018 թ. արված ֆոտոնկարը Սեւան քաղաքի լողափից), մեկնաբանելով, որ դա արդյունքը ոչ թե լճի արագ բարձրանալու, այլ հետեւանք է լճի ափամերձ տարածքների փնթի ու անկազմակերպ մաքրման, ինչի համար պատասխան են տալու:

 

Այսինքն, հիմնական պատճառը ջրիմուրների լճում լայնածավալ ծաղկման հանդիսացել է բույսերի մնացորդների եւ հողի հումուսային շերտից օրգանական եւ միներալ նյութերի մուտքը՝ պայմանավորված Սեւանի ջրի մակարդակի բարձրացմամբ ու ափամերձ տարածությունների մաքրման ծրագրերի անարդյունավետությունը:

 

Գտնում եմ, որ ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանության եւ հիդրոէկոլոգիայի գիտական կենտրոնի եւ այլ մասնագետների ու մի շարք հասարակական կազմակերպությունների անհանգստությունը տեղին է, բայց լուծման ձեւը չի արտացոլում խնդրի էությունը: Սեւանա լճից վերցված փորձանմուշներում որոշ աղտոտիչների սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիաները արդեն գերազանցվել են 5-7 անգամ, որին անհնարին է լուծում տալ միայն Սեւանի ջրային ծավալի ավելացման միջոցով ու առաջնահերթ է պայքարը նվազացնելու տարբեր աղտոտիչների մուտքը լիճ, այդ թվում նրա հետագա ջրի մակարդակի բարձրացման արդյունքում:

 

Եթե  Սեւանի ջրի մակարդակը շարունակի բարձրանալ, իրավիճակը կարող է միայն բարդանալ, եթե ափամերձ տարածքները չմաքրվեն բույսերի մնացորդներից եւ հողի հումուսային շերտից: Սեւան վնասակար կոյուղաջրերի հոսքի մասին խոսվում է արդեն մի քանի տասնյակ տարիներ, անգամ առաջարկվում էին մեծածավալ թանկարժեք նախագծեր: Վերջին տարիների մի կողմից արտագաղթի պայմաններում Գեղարքունիքի բնակչության քանակը պակասել է, բայց մյուս կողմից ափամերձ տարածքում կառուցվել են կապիտալ շենքեր ու սպասարկման օբյեկտներ եւ այլն ու խնդիրը պահանջում լրացուցիչ ուսումնասիրություններ:

 

Ընդհանրապես, կեղտաջրերի կառավարման եւ հեռացման սխեման ներառում է խոշորածավալ կենտրոնացված կայաններ, որոնք ունեն աէրացիայի համար էներգիա բարձր ծախս (ծախսերի 45-75%):

 

Այդպիսի աէրացիայի կայան ունենք Երևանում, որը գործում է հնացած տեխնոլոգիայով:

 

Այլ ժամանակակից մոտեցումը`ապակենտրոնացված կոյուղաջրերը մաքրման համակարգերն են, կիրառվող փոքր համայնքներում կամ անհատների կողմից առաջացած կոյուղաջրերի մաքրման համար, որոնցից ջրային պակասուրդի ժամանակ մաքրված ջուրը օգտագործվում է նաեւ ոռոգման նպատակով:

 

Համեմատ խոշորածավալ կենտրոնացված կայաններին, նրանց ներդրումային ծախսերը կազմում են ընդամենը 20-50%, իսկ շահագործման ծախսերին – 5-25%: Այդ համակարգերը կիրառվում են անգամ աֆրիկական երկրներում, որոնցում ֆակուլտատիվ եւ հասունացման անաէրոբ լճակներում են (հաճախ 2-ից 5 մետր խորությամբ, կեղտաջրերում ոչ բարձր սկզբնական օրգանական նյութերի քանակությամբ (կենսաբանական թթվածնի պահանջարկը (BOD) 100 գ/մ3/օր) եւ արտադրողականություն (3000 կգ BOD/հա/օր, մաքրման ժամանակահատված`1.0-1.5 օր)), կեղտաջրերի մաքրումը կատարում են ջրիմուռների եւ բակտերիաների կողմից ու վերջին փուլում մանրէները անջատվում են ջրից:

 

Փորձագիտական եզրակացություն:

 

Սեւանի էվտոֆիկացիայի ու ջրիմուռների գերաճի պատճառը հանդիսանում է ջրերի աղտոտումը։ Վերջին տասնամյակներում այն աճել է, սպառնալով Հայաստանի Պետական ու Տնտեսական Անվտանգությանը եւ բնակչության առողջությանը:

 

Պահանջվում է. առաջնահերթ հեռացում ափերից անտառի մնացորդների եւ հումուսային շերտի, հաշվի առնելով նաեւ մյուս տարվանից խոստացած Արփա-Սևան թունելի վերագործակցումը:

 

Այդ գործընթացի համար անհրաժեշտ է պետական ներդրումներ, ինչպես նաեւ մոբիլիզացնել ոչ միայն Գեղարքունիքի այլեւ Երեւանի ու մյուս հարակից մարզերի հանրությանը։

 

Աղտոտիչների մուտքը Սեւան կանխելու համար անհրաժեշտ է կիրառել ապակենտրոնացված կոյուղաջրերը մաքրման լճակներ ինչպես  ու նաև վերագնահատել Սեւանա լճում տեղակայված իշխանի բազմացման ցանցային մեթոդի ու կիրառման աղտոտման ազդեցությունը եւ նպատակահարմարությունը։

 

Առաջնահերթ է կանխել ծանր մետաղների հոսքերը հանքաքարի դաշտերից, հանքերից, 32 լքված պոչամբարներից եւ գործող հանքաարդյունաբերության տարածքներից դեպի Սեւան եւ կատարել ստորգետնյա գրունտային ջրերի հոսքերի ուսումնասիրություն։

 

ՀՀ կառավարությունը պարտավոր է կազմել Սեւանի նոր գործողություների միջգերատեսչական ծրագրի, կատարել ներդրումներ լճի էկոհամակարգի վերականգնման համար, ինչպես նաեւ դիմել միջազգային հանրության աջակցությունը։

 

Արմեն ԱՎԱԳՅԱՆ

ՀՀ Հանրային խորհրդի տնտեսական զարգացման եւ ներդրումների ենթահանձնաժողովի նախագահ,

ԵՄ տարբեր ծրագրերի եւ ԱՊՀ երկրների խորհրդի փորձագետ, ակադեմիկոս,   Ալբերտ Էյնշտեյնի անվան մրցանակի դափնեկիր

(աշխարհի 50 հանճարներ, ԱՄՆ), Սրբապատկեր նվաճումների համար միջազգային նախագահական մրցանակի դափնեկիր

(աշխարհի 100 պրոֆեսիոնալներ, Անգլիայի Քեմբրիջ), ոլորտում երկարատև համաշխարհային առաջնորդության ու գերազանցության համար Մարքիուսի «Ով ով է» 2017 և 2018 թ. Մարքիուս Ալբերտ Նելսոնի մրցանակների դափնեկիր,

նախկին ՀՍՍՀՄ մրցանակնեկրերի դափնեկիր

 

 

 

Նոյյան տապան  -   Գիտություն եւ տեխնոլոգիաներ