"Նոյյան տապան" հիմնադրամ

 

 

Բաց նամակ ՀՀ վարչապետ Ն. Փաշինյանին

 

Հարգելի պարոն Նիկոլ Փաշինյան

 

Դուք 2018 թ-ի սեպտեմբերի 2-ին ուղիղ եթերում օգտատերերի մի շարք հարցերին պատասխանելիս նշեցիք հետևյալը՝ “….վերջերս երբ մենք բյուջետային հայտերի քննարկման ժամանակ խոսում էինք գիտնականների գործունեության համար և խոսվում էր այն մասին թե ինչքան գումար պետք է պետական բյուջեյից հատկացվի գիտական գործունեությանը, ինչքան պետք է լինի գիտնականի աշխատավարձը, մենք քննարկումների արդյունքում եկանք այս եզրակացության՝ որ մենք պետք է նաև շատ հստակ պետությունը հասկանա` շատ լավ մենք գիտությանը տալիս ենք այսքան ֆինանսավորում, իսկ ի՞նչ է ստացվում, ի՞նչ արդյունք է ստացվում դրա դիմաց: Ընդ որում պարտադիր չի, որ այդ արդյունքը լինի կոնկրետ ինչ որ նյութի ֆիզիկական առարկայի տեսքով, դրանք կարող են լինել գիտական հոդվածների և գիտական գործունեության այլ արդյունքների տեսքով”: Եվ այնուհետև մեջբերեցիք Global Innovation Index 2018 թ-ի զեկույցում եղած որոշ ցուցանիշներ:

 

Պարոն վարչապետ համաձայն լինելով Ձեր այս մտքի հետ, կցանկանայի այդ զեկույցից Ձեր ուշադրությունը գրավել ևս մի քանի ցուցանիշների վրա:

1) Global Innovation Index 2018 թ-ի զեկույցում Հայաստանը գրավում է 50 տեղը Innovation Output Sub-Index rankings բաժնում, որը ըստ զեկույցում նշված բացատրության իրենից ներկայացնում է տնտեսության մեջ նորարարական գործունեության ունեցած արդյունքները: Ահա զեկույցում բերված օրիգինալ տեքստը՝ “Innovation outputs are the results of innovative activities within the economy. Although the Output Sub-Index includes only two pillars, it has the same weight in calculating the overall GII scores as the Input Sub-Index. There are two output pillars: Knowledge and technology outputs and Creative outputs.”

2) Global Innovation Index 2018 թ-ի զեկույցում կա 2 ցուցանիշ, որը ցույց է տալիս գիտության գործունեությունից ստացված արդյունքները, դա hրապարակված գիտական եւ տեխնիկական հոդվածների քանակը “Scientific & technical articles/bn PPP$ GDP” և այդ հոդվածների վրա հղումների H-ինդեկսը “Citable documents H index” և Հայաստանը այդ տողերով զբաղեցնում է համապատասխանաբար՝ 15 –րդ և 67-րդ տեղերը 126 երկրների շարքում: Կարծում եմ պետք է հստակ ֆիքսել, որ այս ցուցանիշները բավական լավ արդյունք են իրենցից ներկայացնում:

 

3) ՀՀ-ում գիտության ֆինանսավորումը կազմում է ՀՆԱ-ի 0.2-0.25 % և մենք ըստ 2018 թ-ի global innovation index հրապարակված տվյալների աշխարhի 111 երկրների շարքում զբաղեցնում ենք 86 տեղը (նախորդ տարվա համեմատ նահանջելով 3 հորիզոնականով). հարևվանությամբ այնպիսի երկրների ինչպիսիք են` Պակիստանը, Նիգերիան, Բուրկինա Ֆասոն և Օմանը:

 

Պարոն վարչապետ երկրում տարեցտարի երիտասարդ սերունդի կողմից պակասում է բնական գիտությունների նկատմամբ հետաքրքրությունը և գիտաշխատողների թվաքանակը նվազում է: Նվազում են նաև Հայաստանյան բուհերում բնական գիտությունների ուղղվածությամբ բաժիններում ընդունվող ուսանողների թվաքանակը: Ըստ ԳՊԿ տվյալների՝ պետական գիտական ծրագրերում եւ թեմաներում ներգրավված գիտաշխատողների թիվը 2016 թ. դեկտեմբերի դրությամբ 3899 է (2018 թ-ի դրությամբ այդ թիվը մոտ 3600 մարդ է): Նրանցից 1216-ը (կամ ընդհանուրի ավելի քան 30 %-ը) 65 եւ ավելի տարեկան է, ինչը շատ վատ ցուցանիշ է: Խորհրդային ժամանակներում Հայաստանում մոտ 33 000 գիտնական է եղել. և 65-ից բարձր տարիք ունեցող գիտնականների թվաքանակը մոտ էր 3-4 %-ին: Իրավիճակը այսօր Հայաստանում այնպիսին է, որ երիտասարդները՝ որոնք ուսմանը զուգահեռ նաև զբաղվում է գիտությամբ (իսկ ուսումը ավարտելուց հետո գիտությամբ զբաղվելուն զուգահեռաբար այլ աշխատանքի են տեղավորվում, որպիսի կարողանան ընտանիք պահել), ուսումը ավարտելուց հետո, երբ որոշակի որակ են ձեռքբերում, սկսում են հրապարակվել բարձր ռեյտինգային ամսագրերում և դառնում են գայթակղիչ դրսի համար: Եվ հաշվի առնելով այն, որ Հայաստանում գիտաշխատողի միջին ամսական աշխատավարձը կազմում է ընդհամենը 80.3 հազ. դրամ, և չտեսնելով հեռանկար այդ երիտասարդների զգալի մասը 30-35 տարեկան լրանալուց հետո մեկնում են արտերկիր, որտեղ իրենց զգալիորեն ավելի բարձր աշխատավարձեր են առաջարկում, կամ առհասարակ թողնում են գիտության ոլորտը և ընտրում այլ աշխատանաք: Այդ իսկ պատճառով այսօր Հայաստանում առկա է խնդիր 35-55 տարեկան գիտնականների հարցում: Որպես կանոն բոլոր երկրներում գիտնականների այդ տարիքային խումբն է հիմնականում ապահովում գիտությաան առաջընթացը և զարգացումը, իսկ Հայաստանում նրանց՝ առանց այդ էլ քիչ թվաքանակը, տարեցտարի ավելի է նվազում, որովհետև տեղի չի ունենում անհրաժեշտ չափով համալրում: Նվազում են նաև 65 եւ ավելի տարեկան գիտնականների թվաքանակը, որոնք կազմում են ընդհանուր գիտնականների թվաքանակի ավելի քան 30 %: Այսպիսով Հայաստանը մոտ տարիների ընթացքում կարող է առհասարակ կորցնել գրեթե ամբողջությամբ իր գիտությունը, մասնավորապես հիմնարար (ֆունդամենտալ) գիտությունը: Իսկ առանց հիմնարար գիտության չի ձևավորվում գիտական միջավայրը, որն ի զորու է իրականացնելու նոր տեխնոլոգիաների «տեղափոխումը» կիրառական հետազոտությունների հարթություն, նույնիսկ այն դեպքում, երբ դրանք մեզ տրամադրվեն ուրիշների կողմից: Ըստ զարգացած երկրների փորձի՝ հիմնարար գիտության մեջ ներդրված միջոցները տասնապատիկ ետ են վերադարձվում, և նրանց զարգացման գործում վճռորոշ դերը պետք է պատկանի պետությանը, որովհետև գիտահետազոտական արդյունքների կիրառումը շատ հաճախ պահանջում է համեմատաբար երկար ժամանակ, դժվար է կանխատեսել դրանց շահութաբերությունը և, հետևաբար, տնտեսության մասնավոր ոլորտը ոչ միշտ է պատրաստ նմանատիպ ռիսկային ներդրումների:

 

Հարգելի Պարոն Փաշինյան, հիմք ընդունելով այս ամենը կարծում եմ անհրաժեշտ է ձեռնարկել անհապաղ վճռական քայլեր, որոնք նոր թափ կհաղորդեն գիտության զարգացմանը: 2019 թ-ի պետական բյուջեյով անհրաժեշտ է գիտության տրամադրվող ֆինանսների կտրուկ ավելացում, որոնք կուղղվեն՝ 

1) 2019թ-ի հունվարի 1–ից գիտաշխատողների աշխատավարձերի բարձրացմանը առնվազն 40 հազ դրամով, որի արդյունքում գիտաշխատողի միջին ամսական աշխատավարձը 80 հազ. դրամի փոխարեն կկազմի 120 հազ. դրամ: Այս ամենը իրականացնելու համար կպահանջվի հավելյալ մոտ 1,7 մլրդ դրամ:

2) Մոտ 0,5 մլրդ դրամ ուղղել գիտական սարքավորումների արդիականացմանը և նոր սարքավորումների ձեռք բերմանը:

3) Մոտ 0,3 մլրդ դրամ երիտասարդ գիտաշխատողների աջակցմանը:

 

Այսինքն այս ամենը իրականացնելու համար անհրաժեշտ է 2019 թ-ի բյուջեյում սահմանել գիտության ֆինանսավորման չափի ավելացում 2,5 մլրդ դրամով (այսինքն բյուջեյում սահմանել գիտության ֆինանսավորման չափը 2019 թ-ին՝ 16,8 մլրդ դրամ):

Նաև հարկ եմ համարում նշել, որ այդ ֆինանսավորման բաշխումը գիտահետազոտական կազմակերպությունների և առհասարակ գիտնականների միչև կարելի է կազմակերպել ըստ իրենց ունեցած գիտական արդյունքների:

 

Կարծում եմ առհասարակ անհրաժեշտ է սահմանել գիտությամբ զբաղվող, գիտնականների համար գիտական գործունեության որոշակի նվազագույն չափորոշիչներ ըստ ոլորտների և մասնագիտացման (օրինակ՝ տարեկան ինչ որ x թվով գիտական հոդված միջազգային վարկանիշ* ունեցող պարբերականներում), և այդ չափորոշիչներին բավարարող գիտնականների համար բարձրացնել աշխատավարձը՝ սահմանել նվազագույն աշխատավարձ, որը հավասար կլինի նախորդ տարվա միջին ամսական աշխատավարձին:

 

*Հիմնարար գիտության բնագավառում իրականացվող հետազոտությունների արդյունքը գիտական աշխատություններն են: Իրականացված աշխատանքի «շուկայական» արժեքը բնութագրող միջազգայնորեն ընդունված չափանիշը հղումների քանակն է տվյալ աշխատանքին (այսպես կոչված՝ «հղման գործակիցը») կամ էլ՝ այն տպագրած ամսագրի ազդեցության գործակիցը («impact factor»՝նախորդ երկու տարում հրատարակված ու հղման ենթակա հոդվածներին տվյալ տարում հղումների միջին քանակ):

 

Գիտության բոլոր բնագավառներին վերաբերող հայտնի շտեմարաններից մեկը, որն ընդունված է միջազգային գիտական շրջանակներում, դա «SciVerseScopus»-ն է (Scopus)։ Ըստ Scopus-ի տվյալների Հայաստանի չափ մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ ունեցող երկրների շարքում միայն Թունիսն է, որտեղ մեկ շնչին ընկնող հոդվածների թիվը մեծ է Հայաստանի ցուցանիշից, իսկ Հայաստանի չափ ՀՆԱ ունեցող ոչ մի երկրում ավելի շատ գիտական հոդված չի տպվում Scopus շտեմարանում:

 

ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների

թեկնածու ՝ Տիգրան Քոթանջյան

 

09.09.2018թ.

Նոյյան տապան  -   Գիտություն եւ տեխնոլոգիաներ