Յունուարի 28-ին ԱԳ նախարար Էդուարդ Նալբանդեանը հարցազրոյց է տուել “հանրային”, “արմենիա”, “արմնիւզ” եւ ”կենտրոն” հեռուստաընկերութիւններին: Ստորեւ նարկայացնում ենք այն. արթուր Գրիգորեան. Քննարկենք այսօրուայ հրատապ թեմաները. Սոչիի եռակողմը եւ Սենատի բանաձեւը: Նախ Սոչիի մասին. պարոն Նալբանդեան կարող էք մեզ համար պարզաբանել ի՞նչ հանգրուան տեղափոխուեց եռակողմ այս հանդիպումից յետոյ կարգաւորման պրոցեսը` հաշուի առնելով Ռուսաստանի արտգործնախարար Լաւրովի յայտարարութիւնը, թէ կողմերը, կարծեմ այսպէս ձեւակերպեց, որոշակիօրէն հեռացան իրենց մաքսիմալիստական դիրքորոշումներից: Ին՞չ է դա նշանակում: էդուարդ Նալբանդեան. Նախ եւ առաջ հանդիպումը կարեւոր, էս կ'ասէի արդիւնաւէտ հանդիպում էր, եւ դա արտայայտուեց նաեւ այն եռակողմ յայտարարութեան մէջ, որն արուեց նախագահների մակարդակով: Առաջինը, յայտարարութեան մէջ նախագահները նշեցին, որ վերջին տարիներին մեծ ծաւալի աշխատանք է կատարուել հիմնախնդրի կարգաւորման հիմնարար սկզբունքների համաձայնեցման ուղղութեամբ: ի՞նչ էր հնչում եւ ի՞նչ է հնչում Բաքուից, որ բաւարար աշխատանք չի կատարւում, քննադատութիւն եռանախագահների հասցէին, պետրոս Ղազարեան. Ֆորմատ փոխել… էդուարդ Նալբանդեան. Այո, ֆորմատ փոխել եւ այլն: Եւ որոշ վերլուծաբաններ, քաղաքագէտներ, մակերեսային տեղեկութիւններ ունենալով այս գործընթացից, Բաքուի պրոպագանդայի ազդեցութեան տակ, կոչ էին անում, որ պէտք է ակտիւացնել եռանախագահների աշխատանքը, կոչ էին անում աւելի արդիւնաւէտ դարձնել այն: իսկ ի՞նչ նշուեց Սոչիում նախագահների յայտարարութեան մէջ: Բացի նրանից, որ մեծ ծաւալի աշխատանք է տարուել, իսկ դա այդպէս էլ կայ, մօտ մէկուկէս տասնեակ հանդիպում է կայացել միայն նախագահների մակարդակով, որոնցից տասը նախագահ Մեդուեդեւի նախաձեռնութեամբ, տասնեակ հանդիպումներ արտաքին գործերի նախարարների մակարդակով. էս նկատի ունեմ վերջին երեք-չորս տարուայ ընթացքում, եռանախագահների բազմաթիւ, տասնեակ այցելութիւններ տարածաշրջան` Երեւան, Ստեփանակերտ, Բաքու: Դրա մասին էր, որ նախագահները նշեցին յայտարարութեան մէջ: Որ ինտենսիւ բանակցութիւնների արդիւնքում առաջընթաց է արձանագրուել հիմնարար սկզբունքների համաձայնեցման շուրջ: չնայած Բաքուից հնչում էր, որ ընդհանրապէս ոչ մի բան էլ չի ստացւում եռանախագահների մօտ եւ այլն, նշուեց, եւ կարեւոր է դա յիշատակել, որ եռանախագահները արդիւնաւէտ աշխատանք էն տարել: Եւ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի Նախագահները, բարձր գնահատելով այդ աշխատանքը, յոյս յայտնեցին, որ եռանախագահները` Միացեալ Նահանգները, Ռուսաստանը, Ֆրանսիան, նոյն ձեւաչափով, նոյն կարգավիճակով կը շարունակեն իրենց ջանքերը հիմնախնդրի կարգաւորման ուղղութեամբ: եւս մի կարեւոր դրոյթի վրայ կը ցանկանայի հրաւիրել ձեր ուշադրութիւնը. Բաքւում վերջին շրջանում շատ աւելի ակտիւ ձեւով հնչում է, որ պէտք չէ ժամանակ կորցնել հիմնարար սկզբունքների համաձայնեցման շուրջ բանակցութիւններ անցկացնելու վրայ: Եռակողմ յայտարարութեան մէջ նշուեց, որ նախագահները կարեւորում էն հիմնարար սկզբունքների շուրջ համաձայնութեան գալը եւ կողմերը` եռանախագահների հետ համատեղ, պէտք է ակտիւացնէն աշխատանքն այս ուղղութեամբ: Սա շատ կարեւոր դրոյթ է յայտարարութեան մէջ, քանի որ շեշտւում է, եւ դա ընդունում է Ադրբեջանը, որ այո, պէտք է շարունակել բանակցութիւնները հէնց հիմնարար սկզբունքների շուրջ եւ արագացնել հիմնարար սկզբունքների համաձայնեցումը` հաշուի առնելով մինչ այժմ իրականացուած աշխատանքը, որպէսզի հնարաւոր լինի անցնել բուն համաձայնագրի նախագծի մշակմանը: արտակ Հերիքեան. Իսկ ի՞նչ վստահութեան ամրապնդման միջոցների մասին է խօսք գնում: էդուարդ Նալբանդեան. Էս կ'անդրադառնամ ձեր հարցին, իսկ մինչ այդ, էս կը ցանկանայի նշել յայտարարութեան մէջ յիշատակուած եւս մէկ դրոյթ այն պայմանաւորուածութեան մասին, որի դէմ բաւականին ջանքեր գործադրեցին ադրբեջանցիները` այն համաձայնութեան դէմ, որը ձեռք էր բերուել անցեալ տարի մարտ ամսին` մարտի 5-ին Սոչիում, երբ նախագահներն իրենց 2011թ. մարտի յայտարարութեան մէջ յիշատակեցին նաեւ, որ կարեւոր է շփման գծում միջադէպերի հետաքննութիւն անցկացնել: Եռանախագահներն անմիջապէս համապատասխան փաստաթուղթ, նախագիծ ներկայացրեցին միջադէպերի հետաքննութեան մեխանիզմի ստեղծման վերաբերեալ: Ադրբեջանական կողմից բազմաթիւ անգամ հնչեց, որ ընդհանրապէս այդպիսի պայմանաւորուածութիւն չի եղել, եւ եռանախագահները որեւէ նախագիծ իբրեւ թէ չէն ներկայացրել: Անգամ մէկ ամիս առաջ, դեկտեմբերին, երբ Վիեննայում քննարկւում էր ԵԱՀԿ բիւջէն, եռանախագահներն առաջարկով հանդէս եկան` լրացուցիչ յատկացում նախատեսել այս մեխանիզմի ստեղծման համար: Ադրբեջանցիները, դէմ լինելով այսպիսի յատկացմանը, անգամ սպառնացին, որ ընդհանրապէս վետօ կ'օգտագործեն ԵԱՀԿ ընդհանուր բիւջէի նկատմամբ եւ այդպիսով թոյլ չտուեցին, որ յատկացում կատարուի: Եւ սա շատ կարեւոր է, որ յայտարարութեան մէջ ասւում է, որ նախագահները յանձնարարեցին շարունակել աշխատանքն այս ուղղութեամբ, այսինքն միջադէպերի հետաքննութեան մեխանիզմների ստեղծման ուղղութեամբ: արտակ Հերիքեան. Արդեօ՞ք պայմանաւորուածութիւն կայ, որ վստահութեան ամրապնդման միջոցներն առաջնային էն: էդուարդ Նալբանդեան. Փոխվստահութեան մթնոլորտի բարելաւումը կարեւոր է բանակցութիւնների ընթացքի համար, թէ հիմնարար սկզբունքների համաձայնեցման փուլում, թէ յետոյ: Եթէ Ադրբեջանը չխոչընդոտի այս գործընթացին եւ դէմ դուրս չգայ ընդհանրապէս վստահութեան ամրապնդմանը, որին մենք նախկինում ականատէս ենք եղել, որ որոշ միջոցառումներ, որոնք ձեռնարկուած էին հէնց փոխվստահութեան, վստահութեան մթնոլորտի ամրապնդման համար, ադրբեջանցիները օգտագործեցին հակառակ ուղղութեամբ` վստահութեան խարխլման համար եւ իրենց քարոզչական նպատակների համար: Եթէ անգամ մենք գանք համաձայնութեան հիմնարար սկզբունքների շուրջ, իսկ բնականաբար համապատասխան դրական մթնոլորտի ստեղծումը կը նպաստի դրան, անգամ դրանից յետոյ դեռ մեծ աշխատանք է սպասւում բուն պայմանագրի տեքստի մշակման ուղղութեամբ տարուելիք աշխատանքի եւ ի հարկէ համապատասխան դրական մթնոլորտը, ոչ թէ խանգարիչ, սադրիչ մթնոլորտը, որը ստեղծւում է ադրբեջանական կողմից եւ խանգարում այս գործընթացին, ի հարկէ կարեւոր կը լինի: պետրոս Ղազարեան. Պարոն Նալբանդեան, այ դա ենթադրու՞մ է ինչ-որ փոխադարձ շփումներ, որպէսզի կազմակերպուէն այդ մտաւորականների հանդիպումները, այսինքն գործնական մթնոլորտ, փոխադարձ շփումներ, կա՞յ այդպիսի համաձայնութիւն նախնական, որ դա կիրառական լինի: էդուարդ Նալբանդեան. Փորձեր եղել էն, այդ փորձերը ցաւօք չէն տուել արդիւնք, էս բացատրեցի ինչու: Եթէ օրինակ ադրբեջանցիները թոյլ չէն տալիս հայ ծագումով որեւէ օտար քաղաքացի, ոչ թէ Հայաստանից, լինի Ռուսաստանից, Ֆրանսիայից, Բուլղարիայից, քանի դէպքեր էն եղել, երբ թոյլ չէն տուել հայ ծագումով սպորտսմենների, բիզնեսմենների կամ ուղղակի հայ ծագումով պարզ մարդկանց անգամ ինքնաթիռ նստել եւ գալ Ադրբեջան: Այսպիսի օրինակներ շատ կարելի է բերել, եւ այն քարոզչութիւնը, որն ուղղուած է հայ ժողովրդի դէմ բուն Ադրբեջանի ներսում, այն պատերազմի քարոզչութիւնը, սադրիչ յայտարարութիւնները, որոնք հնչում էն այդ երկրում, ի հարկէ, չէն նպաստում վստահութեան մթնոլորտի ամրապնդմանը, այլ հակառակը: Բայց, ի հարկէ, վստահութեան ամրապնդումը, բարենպաստ մթնոլորտի ստեղծումը եւ համապատասխան հանրային կարծիքի պատրաստումը դէպի հիմնախնդրի խաղաղ կարգաւորումը կարեւոր է: Միգուցէ Ադրբեջանում կարծում էն, որ հանրային կարծիքը կարելի է մէկ օրում, հրամանով կամ ինչ-որ հրահանգներով փոխել 180 աստիճանով... պետրոս Ղազարեան. Դէ ինչքան երկիրը տոտալիտար, այնքան հեշտ է հանրային կարծիքը ուղղորդել: էդուարդ Նալբանդեան. Միգուցէ իրենք կարծում էն, որ դա հնարաւոր է: Որեւէ երկրում ինչպիսի մթնոլորտ էլ լինի, չեմ կարծում, որ դա հեշտ բան է: Դրա համար, եթէ մենք գնում ենք խաղաղութեան, մենք պէտք է պատրաստենք մեր ժողովուրդներին խաղաղութեան, այլ ոչ թէ պատերազմի: Ադրբեջանը հակառակն է անում: արփի Յարութիւնեան. Հարցը Ռուսաստանի դերակատարման մասին կը լինի, երկու երկրների բանակցային գործընթացում: Վերլուծաբաններն ասում էն, որ Ռուսաստանի Դաշնութեան ներկայիս նախագահ Մեդուեդեւի ամենահաւանական փոխարինողը` Պուտինը, նոյնքան ակտիւ չի լինի երկու երկրների բանակցային գործընթացում, որքան ներկայիս նախագահ Մեդուեդեւն է: Ին՞չ էք կարծում Մինսկի խմբում Ֆրանսիային դիրքերը զիջած Ռուսաստանը կը փորձի՞ դիւիդենտներ շահել երկու երկրների բանակցութիւններում յաջողութիւններ գրանցելու: էդուարդ Նալբանդեան. Չեմ կարծում, որ այստեղ խօսքը գնում է, որ ինչ-որ մէկը միւսին զիջել է դիրքերը: Էս յիշեցնեմ Ձեզ, որ դեռ 2001թ. Ֆրանսիան իսկապէս բաւական ակտիւ դեր ունէր, եւ դա աջակցութիւն էր ստանում նաեւ Ռուսաստանի եւ Միացեալ Նահանգների կողմից` եռանախագահող այլ երկու երկրների կողմից: Եւ բաւականին առաջընթաց էր արձանագրուել, մշակուել էին այսպէս կոչուած Փարիզեան սկզբունքները, որոնք դրուեցին Քի-վեսթում փաստաթղթի վրայ, սակայն ադրբեջանական կողմը հրաժարուեց առաջ գնալ այդ համաձայնութիւնների հիման վրայ: Վերջին շրջանում, ի հարկէ, կարեւոր դեր է խաղում այլ երկու եռանախագահների կողմից լիակատար աջակցութիւն ունենալով` ռուսական կողմը: Շնորհիւ Ռուսաստանի Նախագահ Մեդուեդեւի նախաձեռնութիւնների, մօտ 10 հանդիպում է կայացել եռակողմ ֆորմատով, եւ այդ ֆորմատը ցոյց է տուել իր կենսունակութիւնը եւ արդիւնաւէտութիւնը, ինչպէս որ վերջին հանդիպումն էր, որ կայացաւ Սոչիում: Վերջինի իմաստով` այդ շարքի մէջ, այլ ոչ թէ վերջինը: կարծում եմ, որ այս ձեւաչափը` նախագահների մակարդակով ձեւաչափը, շարունակութիւն կ'ունենայ եւ կարծում եմ, որ այստեղ երկու կարծիք չկայ, եւ ինչ վերաբերւում է ռուսական ջանքերին, ապա բազմիցս, թէ Միացեալ Նահանգներից, թէ Ֆրանսիայից հնչել է, որ այդ ռուսական ջանքերը, Դմիտրի Մեդուեդեւի ջանքերն ամբողջովին աջակցւում էն իրենց կողմից: Դրա մասին անգամ հրապարակային յայտարարուեց Մեծ Ութնեակի շրջանակներում ընդունուած Դովիլի յայտարարութեան մէջ: Անուղղակի ձեւով, անգամ ուղղակի, ինչ-որ բանէր էին հնչում Ադրբեջանից, թէ սա միայն ռուսական նախաձեռնութիւն է, եւ ռուսական առաջարկներ էն եւ այլն: Դա բացարձակ սուտ է ի հարկէ, որովհետեւ Ռուսաստանի կողմից այս ջանքերը համաձայնեցւում էին նաեւ այլ երկու եռանախագահող երկրների հետ, եւ հէնց այդ պատճառով էր, որ այդ մակարդակով` նախագահների մակարդակով, նախագահներ Օբամայի եւ Սարկոզիի մակարդակով Դովիլի յայտարարութեան մէջ նշուեց, որ այդ ջանքերը լիովին աջակցւում էն: կցանկանայի նաեւ նշել, որ 2011 թ.Դովիլի յայտարարութեան մէջ նշւում է, որ վերջին տարբերակը, որը ներկայացուած է եռանախագահների կողմից եւ գտնւում է բանակցութիւնների սեղանին` դա 2011թ. մարտ ամսուայ առաջարկներն էն, եւ կոչ էր արւում դրա շուրջ համաձայնութեան գալ եւ պատճառը յայտնի է, թէ ինչու համաձայնութեան չեկան: Որովհետեւ ադրբեջանական կողմը, ինչպէս եւ եղել էր 2011 թ. մարտին Սոչիում, երբ տասից աւելի փոփոխութիւններ եւ նոր առաջարկներ էր բերել վերջին վայրկեանին, նոյնն արեց Կազանում` յունիսին: արթուր Գրիգորեան. Պարոն Նալբանդեան, մի այսպիսի ընդհանրական հարց: Խօսքը վերաբերւում է բուն սկզբունքներին: Մենք առաջին անգամ տեսանք` բոլոր երեք հասարակութիւններն էլ` հակամարտութեան մէջ ներգրաւուած, առաջին անգամ ծանօթացան Լաքուիլայի՛ յայտարարութիւնից յետոյ հիմնարար սկզբուքներին: Սակայն ասուեց, որ դրանք ընդամէնը վեցն էն հրապարակւում, մինչդեռ, ընդհանուր առմամբ, կարծես թէ տասնչորս կամ տասնհինգն էն: Դուք երեւի աւելի կոնկրէտ մեզ կ'ասէք: Ինչ՞ն է պատճառը, որ մինչեւ այսօր այն մնացածը չի հրապարակւում, արդեօ՞ք դրանք երկրորդական նշանակութիւն ունէն, թէ շատ աւելի կարեւոր գաղտնիքներ էն պարունակում իրենց մէջ քան այս վեցը: էդուարդ Նալբանդեան. Դրանք տասնչորսն էն: Իրականում մեծ գաղտնիք չկայ այս սկզբունքների մէջ եւ անգամ Դովիլից առաջ մենք բազմիցս ներկայացրել էինք: Միգուցէ ոչ այսպէս կէտ առ կէտ, բայց ներկայացրել էինք: Եւ դա ասում է այն մասին, որ մենք ինչ անում ենք, դա էլ ասում ենք, եւ ինչ ասում ենք, դա էլ անում ենք: Եւ թէ Լաքուիլայի՛ց յետոյ, թէ Մուսկոկայից յետոյ, թէ Դովիլից յետոյ մենք յայտարարեցինք, որ ողջունում ենք այդ յայտարարութիւնները եւ պատրաստ ենք դրանց հիման վրայ, այն պայմանաւորուածութիւնների հիման վրայ, որոնք ձեռք էին բերուել այս վերջին չորս տարուայ ընթացքում, գնալ առաջ: խօսքը գնում է նաեւ ԵԱՀԿ շրջանակներում արտգործնախարարների յայտարարութիւնների մասին, որոնք ընդունուել էին 2008թ. դեկտեմբերին Հելսինկիում, 2009թ. դեկտեմբերին Աթէնքում, 2010թ. յուլիսին Ալմա-աթայում եւ 2010թ. Աստանայի գագաթաժողովին, որը կարեւոր յայտարարութիւն էր, եւ 2011թ. դեկտեմբերին Վիլնիւսում արտգործնախարարների ընդունած յայտարարութիւնը, ինչպէս որ եռանախագահների կողմից բարձր մակարդակով Լաքուիլայի՛, Մուսկոկայի, Դովիլի յայտարարութիւնները: Կը ցանկանայի նշել նաեւ` Մեծ Ութնեակի շրջանակներում չկայ այլ հակամարտութիւն, որի վերաբերեալ այս մակարդակով երեք յայտարարութիւններ արուած լինէն, որոնց այդքան ուշադրութիւն դարձնէն Ռուսաստանի, Միացեալ Նահագների եւ Ֆրանսիայի Նախագահները: Այս բոլոր յայտարարութիւնները, որոնք արուել էն եռանախագահների մակարդակով, նաեւ ԵԱՀԿ շրջանակներում, իսկ ինչու՞ եմ էս շեշտում Եահկ-ն, որովհետեւ հէնց Եահկ-ն է զբաղւում հիմնախնդրի կարգաւորմամբ, բոլոր յայտարարութիւնները համահունչ էն մեր մօտեցումներին եւ մեր մօտեցումները համահունչ էն այդ յայտարարութիւններին: Եւ մենք պատրաստ ենք դրա հիման վրայ գնալ կարգաւորման: Ինչը չենք լսում Ադրբեջանի կողմից: պետրոս Ղազարեան. Վերջին տարիներին մի տեսակ Ղարաբաղի հարցում ոչ միայն փաստաթղթի բովանդակութեան շուրջ է գնում պայքար, մրցակցութիւն, այլ նաեւ ֆորմատի: Ադրբեջանը միշտ փորձում է Մինսկի խմբից, այս ֆորմատից դուրս հանել, եւ երէկ մենք տեսանք այս պարագայում արդէն Թուրքիայի միջամտութիւնը ֆորմատի առումով: Դաւութօղլուն յայտարարել է, որ եթէ Ֆրանսիան շարունակի Մինսկի խմբի իր գործունէութիւնը , ապա Թուրքիան նոյնպէս պէտք է անդամակցի այս գործընթացին այն պատճառաբանութեամբ, որ Սենատի որոշումից յետոյ Ֆրանսիան արդէն չի կարող լինել չէզոք երկիր, իսկ եթէ Ֆրանսիան չէզոք չի եւ շարունակում է Մինսկի խմբում իր գործունէութիւնը, ապա Թուրքիան նոյնպէս պէտք է որպէս երեւի ոչ չէզոք երկիր մասնակցութիւն ունենա այդ գործընթացին: Նաեւ փաստ է նշել, որ օրինակ Սարկոզին Հայաստանում մնաց երկու օր, իսկ Ադրբեջանում մի քանի ժամ, եւ ահա տեսնում էք, որ համանախագահներից մի երկիրը անաչառ չէ, եւ Թուրքիան պէտք է հաւասարակշռութիւնը վերականգնի Մինսկի խմբում: էդուարդ Նալբանդեան. Կարծում եմ Ադրբեջան այցելութեան ժամերի մասին չէ Դաւութօղլուի մտահոգութիւնը, միգուցէ նա աւելի մտահոգ է, որ Սարկոզին մի քանի ժամ է եղել Թուրքիայում: Ինչ վերաբերում է վերջնագրերին, կամ այս ոճով յայտարարութիւններին, յատկապէս եռանախագահողների ձեւաչափում Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգաւորմանը մասնակցութիւն ունենալուն, մենք արդէն արտայայտուել ենք. եթէ Թուրքիան իսկապէս անկեղծօրէն ցանկանում է օգնել այս գործընթացին, ապա պէտք է մնա ինչքան հնարաւոր է հեռու այս գործընթացից: Ի հարկէ թուրքական կողմը մէկ-մէկ, երբ փակում էն իր առջեւ դուռը, փորձում է ծխնելոյզից, երդիկից ներս մտնել: Դա առաջին անգամ չէ եւ ինչ-որ յատուկ զարմանք արդէն չի առաջացնում: Չեմ կարծում, որ Թուրքիան է որոշում այդ ձեւաչափերի հարցը եւ յատկապէս վերջնագրեր ներկայացնելով այս կամ այն հարցում` որեւէ դրական արդիւնքի կարող է հասնել: Յիշեցնեմ նաեւ, որ հէնց Սոչիում Ադրբեջանի Նախագահը Հայաստանի Նախագահի հետ միասին ասաց այն, ինչի մասին էս արդէն նշեցի` նախագահները յոյս յայտնեցին, որ Ֆրանսիան, Ռուսաստանը եւ Միացեալ Նահանգները որպէս եռանախագահողներ` նոյն կարգավիճակով եւ ձեւաչափով, կը շարունակեն իրենց միջնորդութիւնը մինչեւ տարածաշրջանում խաղաղութիւն հաստատուի: պետրոս Ղազարեան. Իսկ այն փաստարկը, որ Ֆրանսիան այս Սենատի որոշումից յետոյ այլեւս չէզոք չի, Դուք ինչպէ՞ս էք մեկնաբանում: էդուարդ Նալբանդեան. Դրանք անիմաստ յայտարարութիւններ էն: Սենատի կողմից հաստատուած օրէնքի նախագիծը ուղղուած չէ ինչ-որ կոնկրէտ երկրի դէմ: Յայտնի է, թէ «ում գլխին է գլխարկը վառւումէ: Եւ այն չափազանցուած արձագանքը, որը վիրաւորանքներով է լի Ֆրանսիայի հանդէպ, այն երկրների հանդէպ, որոնք ընդունել էն Ցեղասպանութիւնը, հայ ժողովրդի հանդէպ, որն այս Ցեղասպանութեան դժբախտութիւնը, ողբերգութիւնը իր ուսերին է տարել, հայկական սփիւռքի հանդէպ սադրիչ յայտարարութիւնները եւս մէկ անգամ վերահաստատում էն Ֆրանսիայում ընդունուած օրէնքի կարեւորութիւնը եւ անհրաժեշտութիւնը: Եւ կարծում եմ, որ ժխտողականութեան դրսեւորումներով լի թուրքական այս քաղաքականութիւնը ինչքան սաստականայ, այնքան բերելու է նրան, որ այս կարգի որոշումներ ընդունուէն նաեւ այլ երկրների կողմից: Երբ Թուրքիան ասում է, որ Հայոց Ցեղասպանութիւնը միայն հայկական կողմի կարծիք է, ինչպէ՞ս էք պատկերացնում, որ ասեն, թէ Հոլոքոսթը միայն հրէաների կարծիք է: Յիշեցնեմ, որ սա կարծիքն է նաեւ տասից աւելի եւրոպական երկրների, որոնք ընդունել էն հայոց Ցեղասպանութիւնը: Եւ քսանից աւելի աշխարհով մէկ երկրների, միջազգային կազմակերպութիւնների, որոնք ընդունել էն Ցեղասպանութիւնը: Յիշեցնեմ նաեւ այն, որ անգամ նրանք, ովքեր ինչ-ինչ պատճառներով քուէարկում էն դէմ կամ դէմ էն դուրս գալիս Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչմանը այս կամ այն երկրում, եթէ ոչ բոլորը, ապա ջախջախիչ մեծամասնութիւնը յայտարարում էն, որ այո, սա ցեղասպանութիւն է: Թուրքիան հակառակն է ասում եւ ինքն իրէն ծուղակի մէջ է քաշում: պետրոս Ղազարեան. Պարոն նախարար, մենք գիտենք, որ այսպիսի յատուկ խօսք կայ, որ արտաքին քաղաքականութիւնը ներքին քաղաքականութեան շարունակութիւնն է որեւէ երկրում: Քանի որ մենք ցաւօք սրտի հարուստ չենք նաւթով, բնական պաշարներով, մեր հիմնական` միջազգային հանրութեան հետ շփման հարստութիւնը մեր ներքին ժողովրդավարութիւնն է, այսինքն, որ Արեւմուտքը տեսնի, որ մենք նոյն արժէքներով ապրող պետութիւն ենք եւ այդ առումով նոյն համայնքի անդամ ենք, եւ պաշտպանելով մեր շահերը` նա պաշտպանում է նաեւ իր շահերը: Այս պարագայում նաեւ Ղարաբաղի հարցի լուծման առումով, շատ կարեւոր է, որ մենք լինենք աւելի ժողովրդավար, շատ աւելի ժողովրդավար քան Ադրբեջանն է: Եւ քանի որ ապագայում մենք ունենք խորհրդարանական ընտրութիւններ, իսկ դրանց վատ անցկացումը եւ Արեւմուտքի կողմից վատ արձագանքը ուղղակի կարող է նաեւ անուղղակի ազդել Լեռնային Ղարաբաղի հարցի վրայ եւ մեր դիրքերը խիստ թուլացնել: Այ Դուք ունէ՞ք այս առումով պատկերացումներ, մտահոգութիւններ ապագայ խորհրդարանական ընտրութիւնների առումով: էդուարդ Նալբանդեան. Վերջին շրջանում բաւական կարեւոր առաջընթաց է արձանագրուել ժողովրդավարական բարեփոխումների իմաստով Հայաստանում, եւ դա գնահատում եւ արձանագրում էն տարբեր միջազգային կ'առոյցնէր, եւրոպական կ'առոյցնէր: Առնուազն չորս յայտարարութիւն այդ կապակցութեամբ արել է Եւրամիութիւնը եւ կապուած նաեւ ընտրական օրէնսգրքում փոփոխութիւնների հետ, որը կատարուել է սերտ համագործակցութեամբ Վենետիկի յանձնաժողովի եւ Եւրոպական տարբեր կառոյցների փորձագէտների հետ, ԵԱՀԿ/Ժհմիգ-ի կողմից համապատասխան փորձագէտների: Եւ բոլորի կողմից բաւական դրական արձագանք եւ գնահատական է այս ամէնը ստացել, եւ մեր Հանրապետութեան ղեկավարութիւնը, Հանրապետութեան Նախագահը բազմիցս յայտարարել է, որ նպատակն այն է, որ այս ընտրութիւնները լինէն արդար եւ լաւ կազմակերպուած, համահունչ միջազգային չափանիշներին: Էս վստահ եմ, որ այս ընտրութիւնները կլինէն շատ աւելի լաւ քան նախորդ բոլոր ընտրութիւնները մեր անկախութիւնից յետոյ: էս ուրիշ մի բան էլ յիշեցնեմ, կարեւոր մի բան, որը կարծում եմ մեր թերթերում այդքան չլուսաբանուեց: Ի հարկէ նախագահ Սարկոզին, երբ պետական այցելութեամբ եկաւ Հայաստան այնպիսի կարեւոր յայտարարութիւններ արեց, որ միայն այդ յայտարարութիւններով եւ այն պայմանաւորուածութիւններով, որոնք ձեռք էին բերուել երկու` Հայաստանի եւ Ֆրանսիայի նախագահների միջեւ, արդէն այդ այցելութիւնը կարելի է գնահատել որպէս պատմական: Մի կարեւոր յայտարարութիւն եւս արեց Ֆրանսիայի Նախագահը` խօսեց եւրոպական արժէքների, արժեհամակարգի հայ եւ ֆրանսիացի ժողովուրդների համաժառանգութեան մասին: Շատ կարեւոր եւ խորը իմաստ ունեցող... արտակ Հերիքեան. Եւ յատուկ շեշտուեց, չնայած այս տարածաշրջանային բարդ պայմաններում Հայաստանը ժողովրդավարական մեծ առաջընթաց է ունեցել, ինչը գնահատւում է: պետրոս Ղազարեան. Պարոն Նալբանդեան, Սենատի այս որոշումից յետոյ շատ լրագրողներ, գործընկերները դրսից, ինձ հարցնում էին, որ շատ տարօրինակ է, ինչո՞վ էք բացատրում, որ Ադրբեջանում Ցեղասպանութեան ժխտման հարցում աւելի կոշտ դիրքորոշում կայ քան բուն Թուրքիայում: Տարօրինա՞կ չի թւում Ձեզ, ինչպէ՞ս կարող է Թուրքիայում աւելի հանդուրժողական մթնոլորտ լինել այդ հարցի վերաբերեալ, քան Ադրբեջանում: էդուարդ Նալբանդեան. Չեմ կարծում, որ մթնոլորտն այդքան հանդուրժողական է Թուրքիայում: Որոշ դրական միտումներ ու զարգացումներ եղան Թուրքիայում հայ-թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացի հետ կապուած: Յիշեցնեմ, որ հէնց այս գործընթացի հետ զուգահեռ սկսուեց այն ստորագրահաւաքը, որ թուրքական մտաւորականներ, մօտ 30,000 ստորագրութիւն հաւաքուեց այն կոչի տակ, որով ներողութիւն էին խնդրում հայ ժողովրդից: Յետոյ, ի հարկէ, իշխանութիւնների կողմից կանգնեցուեց այս գործընթացը: Յիշեցնեմ, որ այս վերջին տարիներին սկսուեցին ցոյցեր, յիշատակի միջոցառումներ կազմակերպուել ապրիլի 24-ի հետ կապուած հէնց Թուրքիայի տարբեր քաղաքներում: Բազմաթիւ թուրք մտաւորականներ, զբօսաշրջիկներ, որոնք եկել էն Հայաստան այս վերջին տարիներին, այցելել էն նաեւ Ցեղասպանութեան յուշահամալիր: Ի հարկէ փոփոխութիւններ կան եւ այս փոփոխութիւններն ակնյայտ երեւում էն: Այսօր շատ մտաւորականներ Թուրքիայում արտայայտւում էն կողմ Ցեղասպանութեան ճանաչմանը: Եւ կարծում եմ, որ այս գործընթացը շարունակուելու է: Ադրբեջանում միգուցէ այդ մթնոլորտը դեռ չկայ: Ադրբեջանի հետ յուսով եմ յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթաց սկսելու հնարաւորութիւն կ'ունենանք, երբ կարգաւորենք Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը: արտակ Հերիքեան. Պարոն Նալբանդեան, մի այսպիսի հարց: Արդեօք Ֆրանսիայի Սենատում հակաժխտողական այդ օրինագծի ընդունումն ինչ-որ տեղ նաեւ միջազգային հանրութեան այսպէս խտացուած, կոշտ պատասխանը չէ Թուրքիային, այն բանի համար, որ Անկարան ձախողեց հայ-թուրքական յարաբերութիւնները` առանց նախապայմանների կարգաւորելու գործընթացը, որը միջազգային հանրութիւնը հովանաւորում էր ու խրախուսում: էդուարդ Նալբանդեան. Ֆրանսիայի կողմից բազմիցս ն հնչել կոչեր դէպի Թուրքիան: Յիշենք դեռ, երբ Ֆրանսիայի Նախագահ Շիրակը պետական այցելութեամբ եկել էր Հայաստան, այցելելով Ցեղասպանութեան յուշահամալիր շատ կարեւոր յայտարարութիւն արեց` կոչ անելով Թուրքիային ճանաչել Ցեղասպանութիւնը: Եւ այդպիսի կոչեր բազմիցս էն հնչել: Իսկ Նախագահ Սարկոզիի նախընտրական խոստումներից մէկն էր սա: Եւ կարելի է միայն ամենախորին յարգանքով վերաբերուել այս անձի հանդէպ, որ ոչ միայն խոստումներ է տալիս նախընտրական շրջանում, այլ նաեւ կատարում է, երբ նախագահ է դարձել... պետրոս Ղազարեան. Բացառիկ, հազուադէպ երեւոյթ է միջազգային պրակտիկայում: էդուարդ Նալբանդեան. Պատահում էն այդպիսի երեւոյթներ: Այս շարքում շատ կարեւոր տեղ է զբաղեցնում Նախագահ Սարկոզին, ում այս, շատ կարեւոր քայլի համար ամենախորին յարգանքը կարելի է արտայայտել: պետրոս Ղազարեան. Մեհմէդ Ալի Բիրանդն էր հետաքրքիր յօդուած գրել, նա գրել էր, որ ուշադրութիւն դարձրէք, որ նոյնիսկ նրանք, ովքեր դէմ էն օրինագծին, նրանք չէն ասում, որ Ցեղասպանութիւն չի եղել: Այսինքն, ասում է, որ Ֆրանսիական Սենատը միաբերան է, միահամուռ է, որ Ցեղասպանութիւն եղել է: Իսկ քրէականացման հարցը նրանք տարբեր կերպ կարող է մեկնաբանէն: Այսինքն, ասում էն, որ Թուրքիան պէտք է համաձայնուի այն կարծիքի հետ, որ Ցեղասպանութիւնն այսօր ընդունում էն բոլորը: Նա ասում է, այսօր այդ պարզ ճշմարտութիւնը չենք կարողանում տեսնել: էդուարդ Նալբանդեան. Ի հարկէ: Ոչ միայն Ֆրանսիայում, իրականում, Թուրքիայում էլ շատերը նոյն ձեւով էն վերաբերւում: Շատերի հետ եմ էս խօսել: Միգուցէ հրապարակայնօրէն չէն արտայայտւում: դայ, ի հարկէ, ակնյայտ է, այլ քննարկումների ժամանակ, որոնք եղել էն եւ ցաւօք չէն հաստատուել, ճանաչումները, բայց այդ չճանաչման պատճառը չի եղել այն, որ որեւէ մէկը կասկածէր, որ դա ցեղասպանութիւն է: Սա միանշանակ է: արփի Յարութիւնեան. Պարոն Նալբանդեան, Սենատի որոշումից յետոյ, այդուհանդերձ, սառն արտայայտուեց Բրիտանիան օրինակ` նշելով, թէ Բրիտանիան բաւարարւում է պատերազմական յանցագործութիւնները դատապարտելով: Ին՞չ էք կարծում, նման դիրքորոշումները Թուրքիային մեղմելու համար էին, թէ եւրոպական միւս երկրներում նման օրինագծի ընդունման շղթայական ռէակցիան կանխելու, թէ այդուհանդերձ կայ երրորդ տարբերակ: էդուարդ Նալբանդեան. Պէտք է նայել ինչ կոնտեքստում էն արւում յայտարարութիւնները եւ արդեօք այդ յայտարարութիւնները տրուած էն այնպէս ինչպէս արուած էն, բայց այն հանդիպումների արդիւնքում, որ էս եմ ունենում տարբեր երկրների, ներառեալ եւրոպական իմ գործընկերների հետ, շատերը չէն կիսում այն կարծիքը, որ պէտք է պատմաբաններին թողնել այսպիսի հարցերը: Վերջին հանդիպումը, էս երէկ չէ առաջին օրը ունեցայ Լիտուայի արտգործնախարարի հետ, որը հրապարակայնօրէն, երբ նոյն հարցը իրէն ուղղուեց, ինքն ասաց, որ, գիտէք պատմութիւնը թակում է ներկայի դռները, եւ պէտք է այդ դռները բացել եւ առերեսուել բաց, շիտակ ձեւով եւ առանց դրա չի կարելի վստահութիւն, կայունութիւն, խաղաղութիւն ունենալ եւ սխալ է այն կարծիքը, թէ պէտք է թողնել այս հարցերը պատմաբաններին: Եւ դա միայն մէկ կարծիք չէ: ցաւօք պատմութեան սեւ, ողբերգական էջերը գրուած էն: Եւ շրջել այդ էջերը, եթէ ընդհանրապէս կարելի է շրջել, հնարաւոր է միայն ճանաչման, դատապարտման եւ ժխտողականութեան արգելման միջոցով, որպէսզի նորից ականատէս չլինենք նոր ողբերգութիւնների, մարդկութեան դէմ նոր յանցագործութիւնների: պետրոս Ղազարեան. Պարոն Նալբանդեան, Թուրքիայի հետ կապուած, այնուամենայնիւ մեր գլխաւոր խնդիրներից մէկը ապաշրջափակումն է, սահմանների բացումն է: Ձեր կարծիքով Սենատի այս որոշումն ընդհանրապէս կը դրդի, որպէսզի Թուրքիան մոռանայ այդ մասին, աւելի կոշտացնի դիրքորոշումը Հայաստանի մասին եւ մօտակայ ապագայում չանդրադառնայ այս խնդրին, թէ սա կը ստիպի, որպէսզի Թուրքիան վերանայի իր կոշտ դիրքորոշումը եւ փորձի հայ-թուրքական գործընթացը սառեցրած վիճակից դնի որոշակի ռելսերի վրայ: Մանաւանդ, որ լուրեր տարածուեցին, որ ինչ-որ գաղտնի բանակցութիւններ էն էլի եղել, ճիշտ է հերքուեց, բայց շատ զուգադիպեց հէնց այս` Սենատի որոշմանը: էդուարդ Նալբանդեան. Ոչ մի գաղտնի կամ անգաղտնի բանակցութիւններ չէն ընթանում այսօր Թուրքիայի հետ: Ոչ ուղղակի, ոչ էլ միջնորդուած: Չէն տարւում այն պարզ պատճառով, քանի որ դա հնարաւոր կը լինի անել, երբ որ Թուրքիան պատրաստ լինի ինչ-որ գործնական քայլերի: Այս իր քաղաքականութիւնը հեռանկարներ չունի: Ժամանակը քաղաքականութեան, պատմութեան համար շատ յարաբերական բան է, ինչքան կը տեւեն այս դրսեւորումներն իրենց կողմից, կ'երեւայ: Բայց մի բան պարզ է` Թուրքիան չի կարող ընդմիշտ սահմանները փակել, ընդմիշտ ժխտողականութեամբ զբաղուել, պայմանագրեր ստորագրել եւ չյարգել, չվաւերացնել այդ պայմանագրերը: Էս նշել եմ, եւս մէկ անգամ կը յիշեցնեմ, որ դիւանագիտութեան, միջազգային յարաբերութիւնների մէջ ամենակարեւոր սկզբունքը pacta sunt servanda սկզբունքն է` ստորագրուած, ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւնները պէտք է յարգուէն: Անգամ մարդկային յարաբերութիւններում, եթէ որեւէ մէկի հետ ինչ-որ բան էս պայմանաւորւում, եւ այդ անձը չի կատարում, չի յարգում պայմանաւորուածութիւնները մէկ անգամ, երկու անգամ, որովհետեւ այդպէս Թուրքիան ոչ միայն Հայաստանի հետ է պայմանաւորուել եւ չի յարգել: Հասկանում էք, ինչ վերաբերմունք է առաջանում: Իսկ Թուրքիայի ամպագոռգոռ յայտարարութիւնների մասով. գիտէք, երբ փաստարկներ չկան, երբ բան չունէն ասելու, ի հարկէ աղմուկ էն հանում: արտակ Հերիքեան. Բայց ի վերջոյ մեր միջազգային գործընկերների մօտ կա՞յ այն ընկալումը, որ Թուրքիան չի յարգում այդ պայմանաւորուածութիւնները: Այդ յստակ ընկալումը կա՞յ նրանց մօտ: էդուարդ Նալբանդեան. Դուք կասկածու՞մ էք: Եթէ այդպէս չլինէր, ապա կարեւորագոյն երկրների ներկայացուցիչները մամլոյ ասուլիսների ժամանակ, ներառեալ նաեւ Հայաստանում, չէին ասի, որ գնդակը գտնւում է թուրքական դաշտում: պետրոս Ղազարեան. Ի միջի այլոց, արձանագրութիւնների քննադատները, պարոն Նալբանդեան, երեք հիմնական փաստ էին նշում, նրանք ասում էին, որ այս արձանագրութիւններից յետոյ, երբ որ չվաւերացուէն, ա. հայ-թուրքական յարաբերութիւնները աւելի կը վատթարանան, բ. որ Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումը կը կանգնի եւ այդ գործը կը վիժեցուի, եւ երրորդ, որ Թուրքիան կ'ունենայ աւելի ակտիւ դերակատարում Ղարաբաղեան հարցում եւ ծանրակշիռ խօսք կ'ունենայ: Ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք հիմա, երբ նայում ենք յետադարձ: էդուարդ Նալբանդեան. Մեկնաբանութեան կարիք չկայ, քանի որ այս փաստարկները մեկնաբանեցին բազմիցս թէ մեր թերթերում, թէ արտասահմանում, թէ հէնց Թուրքիայում: Ի հարկէ դա լուրջ չէ, եւ այս կարգի փաստարկները չէն դիմանում որեւէ քննադատութեան: պետրոս Ղազարեան. Ինձ հետաքրքիր է Ձեր ձեւակերպումը, Լեւոն Տէր-պետրոսեանի ժամանակ Ցեղասպանութեան հարցում, ասում էին, որ նա պէտք է դուրս լինի մեր արտաքին քաղաքական օրակարգից: Ռոբերտ Քոչարեանի ժամանակ ասում էին, որ դա մեր արտաքին քաղաքականութեան անկիւնաքարն է: Այ հիմա Դուք ո՞նց կը ձեւակերպէք Ցեղասպանութիւնը մեր արտաքին քաղաքականութեան օրակարգում: էդուարդ Նալբանդեան. Մենք ձեւակերպում ենք նոյնպէս, ինչպէս եղել է վերջին տարիների ընթացքում եւ Դուք կարող էք բացել մեր տարեկան հաշուետուութիւնները, կամ գերակայ խնդիրները յաջորդ տարուայ համար: Փաստաթղթերում գրուած է, որ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցը գտնւում է մեր արտաքին քաղաքականութեան օրակարգում: արփի Յարութիւնեան. Որպէս Ֆրանսիայում երկար տարիների Հայաստանի դեսպան, ի՞նչ էք կարծում այդ օրինագիծը, հետեւաբար նրա ընդունումն արտացոլում է ֆրանսիական հանրութեան մեծամասնութեան կարծիքը, թէ դա ի երախտիք արուեց մեր հայրենակիցների ջանքերի, որ գործադրուել էն իրենց երկրի զարգացման, բարգաւաճման գործում: էդուարդ Նալբանդեան. 2001թ., երբ ընդունուեց Ցեղասպանութեան ճանաչման օրէնքը, այո, էս այնտեղ դեսպան էի, եւ իմ կարծիքն այն էր, որ դա արտայայտութիւն է ամբողջ Ֆրանսիայի ժողովրդի, որովհետեւ էս ինքս, որ երկար ու ձիգ տարիներ Ֆրանսիայում եմ գտնուել որպէս դեսպան, էս ինքս մասնակցել եմ տասնեակ ու տասնեակ փողոցների, յուշարձանների, հրապարակների, պուրակների բացմանը, որոնք նուիրուած էն Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին: Եւ նաեւ այն քաղաքներում, գիւղերում, որտեղ հայեր չէն ապրում, համայնք չկայ: եւ Ձեզ յիշեցնեմ, որ այս օրինագիծը, երբ քննարկւում էր Սենատում, սա կարծիքն էր բոլոր հիմնական քաղաքական ուժերի` թէ աջ, թէ ձախ: Ի հարկէ միգուցէ մի փոքր տարբերութիւն կայ 2001թ. եւ 2012թ. միջեւ: Եթէ 2001թ. կառավարութեան կողմից չէր ներկայացուած նախագիծը, ապա այս անգամ կառավարութիւնն էր ներկայացրել: Կառավարութիւն, Նախագահ, Ազգային Ժողով, Սենատ եւ հիմնական քաղաքական ուժեր: Սա խօսում է ինչի՞ մասին, ո՞վ է Ազգային Ժողովում, ո՞վ է Սենատում: Ժողովրդի կողմից ընտրուած պատգամաւորներ, սենատորներ էն: Ինչպէ՞ս է ընտրուած նախագահը` ժողովրդի կողմից ընտրուած ղեկավար է: Բոլորը մէկ կարծիք էն արտայայտում Ֆրանսիայում: պարոն Նալբանդեան, շատ շնորհակալութիւն հարցազրոյցի համար: էդուարդ Նալբանդեան. Էս կը ցանկանայի շնորհակալութիւն յայտնել հանդիպման համար, կարծում եմ, այս հանդիպումներն այս կամ այն ձեւաչափով օգտակար էն եւ յուսով եմ, որ ցանկութիւն կ'ունենաք նոր հանդիպումների, եւ եթէ ցանկութիւնը լինի էս, ի հարկէ, սիրով կը պատասխանեմ ձեր հարցերին այս կամ այլ ձեւաչափերով:

---