Դիտողութիւններ եւ առարկութիւններ Բարձրադիրի (Մազրայի) ոսկու հանքավայրի բաց եղանակով շահագործան «Օփուլենդ թրեյդին սօլիւշնս»ՓԲԸ-ի կողմից ներկայացուած «շրջակայ միջավայրի վրայ ազդեցութեան գնահատման (ՇՄԱԳ-ի)» վերաբերեալ. «Վերը նշուած փաստաթուղթը` տեղադրուած ՀՀ Բնապահպանութեան նախարարութեան ինտերնետային կայքում (http://www.mnp.am/?p=200), եւ որի մանրամասներին ծանօթացել ենք նաեւ «Բնապահպանութեան փորձաքննութիւն» ՊՈԱԿ-ում, բխում է Շրջակայ միջավայրի վրայ ազդեցութեան փորձաքննութեան մասին ՀՀ օրէնքի Յօդուած 6-ի պահանջներից, այն է. «Հանքարդիւնաբերական գործունէութիւն ձեռնարկողը պարտաւոր է ծանուցել շրջակայ միջավայրի վրայ նախատեսուող գործունէութեան ազդեցութեան հիմնական տուեալները, շրջակայ միջավայրի առանձին բաղադրիչների վրայ հնարաւոր ազդեցութեան եւ վտանգաւորութեան աստիճանը` ի թիւ պահանջուող այլ տեղեկութիւնների»: «Օփուլենդ թրեյդին սօլիւշնս» ՓԲԸ-ի կատարած ՇՄԱԳ-ն իրենից ներկայացնում է վերը նշուած օրէնքի եւ մասնաւորապէս Յօդուած 6-ի կոպիտ խախտում, քանի որ այն հիմնաւոր եւ ամբողջական կերպով չի ներկայացնում նախատեսուող գործունէութեան հնարաւոր ազդեցութիւնն ու վտանգաւորութեան աստիճանը շրջակայ միջավայրի, այդ թւում եւ մարդկանց առողջութեան վրայ: Այսքանով, թերեւս կարելի կը լինէր բաւարարուել եւ պահանջել հանրութեանը եւ մասնաւորապէս ազդակիր համայնքի քննարկմանը ներկայացնել նոր ՇՄԱԳ, սակայն չենք զլանում եւ ՇմԱԳ-ի թերութիւնների, ինչպէս նաեւ ազդակիր համայնքին յուզող հարցերի մասին ներկայացնում ենք հետեւեալ` թերեւս ոչ սպառիչ, կէտերը: Նախատեսուող գործունէութեան տեղանքի յստակ, մասնագիտական, խոշոր քարտէզներ ներկայացուած չեն: Եղածից հնարաւոր չէ հաշուարկել, թէ ի՞նչ հեռաւորութեան վրայ են գտնւում բուն բացահանքը, ինչպէս նաեւ նախատեսուող ենթակառուցուածքները յատուկ պահպանուող տարածքներից ու բնակավայրերից: Նշուած է միայն, որ հանքավայրին բաւականին մօտիկ գտնւում է Շիկահող պետական արգելոցը, Սօսիների պուրակ արգելավայրը եւ Արեւիկ ազգային պարկը: Որքա՞ն մօտիկի մասին է խօսքը: Չկան լեռնակապիտալ եւ այլ ենթակառուցուածքները քարտէզային տեսքով, որտեղ են կառուցուելու պարզ չէ: Տեղանքի նկարագրութիւնն ընդհանուր տարածաշրջանի նկարագրութիւն է` առանց մասնաւորապէս ներկայացնելու բուն բաց հանքի, ինչպէս նաեւ ուղղակի եւ անուղղակի ազդեցութեան տարածքի նկարագրութիւն: Ինչպէս է կարելի մեկնաբանել Զանգեզուրի տարածաշրջանի բուսական եւ կենդանական աշխարհի վերաբերեալ ներկայացուածը. «Այդ ամբողջը գտնւու՞մ է բաց հանքի եւ դրա անմիջական ազդեցութեան տարածքում»: Եթէ այո, ապա հանքը շահագործելու հարցն ընդհանրապէս դուրս է գալիս, քանի որ դրա քննարկումն ՀՀ մի շարք օրէնքների` մասնաւորապէս Կենդանական աշխարհի եւ Բուսական աշխարհի մասին ՀՀ օրէնքների խախտում է ինքնին: Նոյնիսկ ներկայացուած ընդհանուր տեղեկութիւններն ամբողջական ու ճշգրիտ չեն, օրինակ` Կարմիր գրքում գրանցուած բուսատեսակների ու կենդանատեսակների մասին առանձին անդրադարձ չկայ: Սիւնիքի մարզի ընդհանուր նկարագրութեան մէջ խօսք անգամ չկայ մարզի զարգացման պլանների, տուրիզմի զարգացման հեռանկարների, առկայ համաձայնութիւնների եւ իրագործուելիք ծրագրերի մասին: Մասնաւորապէս զրոյական տարբերակը առնուազն աչքակապութիւն է, քանի որ զրոյական տարբերակի դէպքում այդ տարածքում իրագործուելու է Կ'ենսօլորտային պահպանավայրի ստեղծմանն ուղղուած Գերմանական զարգացման բանկի ֆինասնաւորած ծրագիրը: Տարածքի բնակչութեան քանակական եւ որակական բնութագրիչներ չկան: «Օփուլենդ թրեյդին սօլիւշնս ընկերութիւնը», ինչու՞ չունի ամենավերջին տուեալները ազդակիր համայնքի բնակչութեան թուի եւ կազմի մասին: Արդեօ՞ք այն պատճառով, որ տեղանքում բացի երկրաբանական աշխատանքներից, որեւէ այլ հարց իրեն չի հետաքրքրել: ՇՄԱԳ-ում գրուած է, որ տարածքում առկայ է ազատ աշխատուժ: Ին՞չ բնութագրիչներ ունի այդ աշխատուժը, արդեօ՞ք ազդակիր համայնքի այս պահին գործազուրկ կամ բացառապէս գիւղատնտեսութեամբ զբաղուող աշխատունակ բնակիչները կարող են զբաղեցնել հանքի շահագործման արդիւնքում առաջարկուող աշխատատեղերը: Եթէ այո, ապա պէտք է յստակ նշուի, թէ պահանջուող մասնագիտութիւններով եւ հմտութիւններով ԾԱՒ համայնքի քանի՞ բնակիչ կայ: Եթէ նման ուսումնասիրութիւն չկայ կատարուած, ապա աշխատատեղեր ստեղծելու խոստումը համայնքին ԱՉՔԱԿԱՊՈՒԹԻՒՆ Է, այդ աշխատատեղերը լցուելու են այլ տեղերից բերուած մասնագէտներով, իսկ տեղի համայնքի առաջարկուելու են ամենացածրակարգ ու հետեւաբար ամենացածր աշխատավարձով փոքրաթիւ աշխատատեղերը` այն էլ ընդամէնը մինչեւ 10 տարով: Ին՞չ ազդեցութիւն ունի նախատեսուող գործունէութիւնը մասնաւորապէս կանանց վրայ` որպէս առանձին սոցիալական խումբ: Արդեօ՞ք կանայք աշխատատեղերի հնարաւորութիւն կ'ունենան: Այս հարցի պատասխանը պէտք է որ յուզի տեղի կին բնակչութեանը, քանի որ իրենք հաւասարապէս իրաւունք ունեն որոշելու, թէ իրենց բնակավայրում ինչպիսի տնտեսական ծրագրեր կարող են իրագործուել, որպէսզի իրենք էլ որպէս սոցիալական խումբ օգտուեն եւ՛ ֆինանսապէս, եւ՛ սոցիալական այլ օգուտներ քաղելու տեսանկիւնից: ՇՄԱԳ-ում նշուած է, որ բաց հանքի տարածքում գտնուող լեռնամարգագետնային հողերը գործնականում որեւէ կերպ չեն օգտագործւում: Արդեօ՞ք դա ճիշտ է, արդեօ՞ք դրանք Շիշկերտի (Ծաւի) մեղուապահների մեղուների սնունդի աղբիւրը չեն, կամ դրանց նկատմամբ չկայ հողօգտագործման որեւէ տեսակ (արօտավայր, հանդակներ եւ այլն): Որեւէ կերպ չօգտագործուող կամ այլ կերպ ասած` որեւէ կերպ օգուտ չտուող հող, այն էլ` լեռնամարգագետնային, չի կարող լինել, դա աբսուրդ է: Առաջարկուող տարբերակներ գործնականում չկան, առաջարկւում է երկու տարբերակ` տեղում հանքաքարը հարստացնելու եւ հանքաքարը տարածքին բաւականին մօտ գտնուող Վարդանիշեն համայնքի մէջ ներառուած Այգեձորում հարստացնելու տարբերակները: Վերջինս նոյնպէս լիարժէք տարբերակ չէ, քանի որ հարստացման այդ ֆաբրիկան նման ծաւալներով աշխատանք կատարելու, պոչամբար գոյացնելու եւ մնացած այլ թոյլտւություններն ու լիցենզիաները չունի: Այսինքն, եթէ Այգեձորի ֆաբրիկան չհարստացնի, ի՞նչ պիտի արուի այդ հանքաքարի հետ: Տրանսպորտային, աղմուկի, փոշու, պահպանուող այլ տարածքների (Արեւիկ ազգային պարկ) վրայ ազդեցութիւններն այդ նոր տարբերակի դէպքում ընդհանրապէս հաշուարկուած չեն: Ինչպէ՞ս է տեղափոխուելու եւ պահուելու հանքավայրի պայթեցման համար նախատեսուած 60 տոննա պայթուցիկը: Դրա հետ կապուած ռիսկերին ընդհանրապէս անդրադարձ չկայ: 60 տոննա պայթուցիկ գիւղի միջով անցնող ճանապարհով տեղափոխելու, բնակավայրից ընդամէնը 16կմ հեռաւորութեան վրայ պահեստաւորելու հետ արդեօ՞ք բնակիչները համաձայն են: Պայթեցման, տեղափոխման, տրանսպորտային եւ յարակից այլ գործունէութիւնների արդիւնքում աղմուկն ի՞նչ ազդեցութիւն է ունենալու շրջակայ միջավայրի վրայ: Ըստ այս Շմագ-ի բոլոր տեսակի ազդեցութիւնները սահմանափակուելու են բուն բաց հանքի տարածքով: Այսինքն բեռնատարներ չե՞ն անցնելու աւտոճանապարհներով ու հանքաքար չե՞ն տեղափոխելու: Պայթեցման աղմուկը ինչպէ՞ս է հաշուարկուել եւ գիտականօրէն ինչպէ՞ս է հիմնաւորւում միայն բաց հանքի տարածքում իր ազդեցութիւնը: Անընդունելի է, որ հանքային տեխնիկայի, աւտոտրանսպորտային միջոցների դիզելային վառելիքի արգասիքները, լցակոյտերի եւ պահեստների մակերեսից ու քսուկային տնտեսութիւնից արտաներումները կը հաշուարկուեն հիմնական շահագործման փուլում: Դրանք պէտք է հաշուարկուած լինեն մինչեւ փորձաքննութեան ենթարկուելը: Անհասկանալի եւ անընդունելի է նաեւ հետեւեալ ձեւակերպումը « Հաշուի առնելով նշուած հանգամանքը եւ այն, որ լեռնակապիտալ աշխատանքները ընդհանուր հանքարդիւնահանման աշխատանքների մաս են կազմում, արտանետուող նիւթերի մթնոլորտում ցրման եւ գետնամերձ կոնցենտրացիաների առանձին հաշուարկ չի կատարւում:է Մթնոլորտում վնասակար նիւթերի ցրման հաշուարկները կատարուած են բնակելի տարածքների սահմանային թոյլատրելի նորմերի հաշուարկների հիման վրայ, այսինքն` ենթադրւում է, որ մթնոլորտում վնասակար նիւթերը մինչեւ մօտակայ բնակելի տարածք հասնելը կը ցրուեն: Իսկ կենդանական եւ բուսական աշխարհի առումով հաշուարկներ ինչու՞ չեն արուել: Ազդեցութիւնը ջրային ռեսուրսների վրայ կիսատ է եւ թերի: Չկայ 5 աղբիւրների ջրհաւաք տարածքում նախատեսուած հանքի շահագործման արդիւնքում այդ աղբիւրների վրայ ազդեցութեան հաշուարկը: Ստորգետնեայ ջրային ռեսուրսների վրայ ազդեցութիւն նոյնպէս գնահատուած չէ: Հաշուարկուած է բացահանքի գործունէութեան ջրապահանջը, սակայն յստակ նշուած չէ, թէ որոնք են դրա հաւանական աղբիւրները, արդեօ՞ք դրանք մօտակայ բնակավայրերի եւ կենդանական եւ բուսական աշխարհի համար կենսական նշանակութիւն ունեն: Անհասկանալի եւ անընդունելի է հետեւեալ ձեւակերպումը. «Տեխնիկական ջրի օգտագործումը ամբողջութեամբ հանդիսանում է անուե¬րա¬դարձ ջրօգտագործում եւ արտահոսք չի առաջանում»: Ցաւալի է, որ մակաբացման արդիւնքում առաջացած 11596 hազ.մ3 ապարները, որոնք փաստացի թափօն են լինելու, ՀՀ թերի օրէնսդրութեան պատճառով թափօն չեն համարւում, ուստի դրանց հետ կապուած ազդեցութեան մեղմման որեւէ գործողութիւն նախատեսուած չէ: Մթնոլորտային աղտոտման տնտեսական վնասը հաշուարկուած է տարեկան ընդամէնը 85 316 դրամ ` լեռնակապիտալ աշխատանքների փուլում եւ 975 368 դրամ` բուն շահագործման փուլում, սակայն ֆինանսական պարտաւորութիւններ շահագործող ընկերութեան համար նախատեսուած չեն: Կասկածելի է աղտոտման տնտեսական վնասի չափը` նոյնիսկ եթէ այն հաշուարկուել է ըստ օրէնսդրութեամբ սահմանուած բանաձեւի: Զարմանք է առաջացնում, ջրային ռեսուրսների վրայ ազդեցութեան հետեւեալ ձեւակերպումը «անմիջապէս բացահանքի շահագործման արդիւնքում աղտոտուած արտահոսք չի առաջանում, անձրեւաջրերի եւ ձնհալքի հոսքերը մեծամասամբ` շնորհիւ շրջանցող առուակների եւ կիւուետների, հեռացւում են տեղանքից առանց աղտոտուելու, իսկ հանքի խորոչները լցուող հոսքերը հիմնականում յատակի ճեղքերի եւ դատարկութիւնների միջոցով ներծծւում են խորքերը»: Նախ, եթէ հեռացւում են առանց աղտոտուելու, ու՞ր են հեռացւում, ո՞ր առուներն ու վտակներն են լցւում: Երկրորդ, արդեօ՞ք 24հայ տարածքում հնարաւոր է անձրեւաջրերի եւ ձնհալքի հոսքերի կառավարում այնպէս, որ դրանք չարտահոսեն: Շրջանցող առուակների եւ կառուցուելիք կիւուետների թուի ու տեղադրութեան մասին ՇՄԱԳ-ում ոչինչ չկայ: ՇՄԱԳ-ում հողային ռեսուրսներին վերաբերող տեղեկութիւնները հակասական են. նախ նշւում է, որ տեղանքը լեռնամարգագետնային է, հումուսով հարուստ հողածածկոյթով, այնուհետեւ հողային ռեսուրսների վրայ ազդեցութեան բաժնում նշւում, որ « ելքային վիճակում տեղանքը գործնականում զուրկ էր բերրի հողաշերտից»: Շրջակայ միջավայրի վրայ ազդեցութեան կանխարգելմանը եւ նուազեցմանը ուղղուած բնապահպանական միջոցառումների բաժինը ընդամէնը 3 էջով է ներկայացուած, ինչը բաւարար չէ նոյնիսկ գնահատական տալու համար: Այս բաժինը, բնապահպանական մոնիտորինգի խոստումով հանդերձ, պարզապէս դատարկ է: Վերը նշուած կէտերը արդէն բաւարար են եզրակացնելու, որ Բարձրադիրի ոսկու բաց հանքի ծրագիրը կազմուած է առանց լուրջ մասնագիտական եւ սոցիալ-տնտեսական ուսումնասիրութիւնների, իսկ այդ տարածքում գտնուող բնութեան յատուկ պահպանուող տարածքների վրայ ազդեցութեան ուսումնասիրութիւնը ընդհանրապէս բացակայում է: Եթէ հաշուի առնենք նաեւ յն փաստը, որ յետագայում գործարկուելու է նաեւ հարստացման ֆաբրիկա, որի ազդեցութեան մասին ոչ մի խօսք չկայ ՇՄԱԳ-ում, ապա միանշանակ այս ծրագրի իրագործումն անթոյլատրելի է: «Թռչկան»քաղաքացիական նախաձեռնութեան անդամներ` Աննա Շահնազարեան Լեւոն Գալստեան

---