Գերմանացի զինուոր եւ բժիշկ Արմին Վեկնըր Օսմանեան կայսրութիւն ղրկուած էր համաշխարհային Ա. պատերազմի տարիներուն, երբ երկու երկիրները դաշնակիցներ էին: Վեկնըր հաստատուած էր Սուրիոյ եւ Միջագետքի Պաղտատի երկաթուղիի շրջակայքը, ուր ան ականատես եղած է հայերու տեղահանութիւններուն եւ զանգուածային սպանութիւններուն՝ հետագային յայտնի իբրեւ Հայոց Ցեղասպանութիւն: Ան քանի մը գիրք գրած է՝ նկարագրելով ականատեսի իր վկայութիւնները: 

 

Հակառակ անոր, որ Օսմանեան կայսրութիւնը Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներուն հայոց ողբերգութիւնը լուսանկարելու դէմ արգելք հաստատած էր, Վեկնըր հարիւրաւոր բացառիկ լուսանկարներ նկարած եւ զանոնք գաղտնօրէն տեղափոխած է Գերմանիա: Օսմանեան կառավարութեան պահանջով ձերբակալեցին զինք, իսկ անոր կարգ մը լուսանկարները՝ ոչնչացուեցան: Սակայն Վեկնըր յաջողեցաւ իր գօտիին մէջ պահել շատ ուրիշ պատճէններ: 1919ին, Վեկնըր Խաղաղութեան համաժողովին մէջ նամակ յղեց Միացեալ Նահանգներու նախագահ Ուուտրօ Ուիլսընի՝  հանդէս գալով ի պաշտպանութիւն Հայաստանի անկախութեան: 1921ին, Վեկնըր վկայութիւն տուաւ Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարութեան ընթացքին, ուր Թեհլիրեան կը մեղադրուէր Պերլինի մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան կազմակերպիչներէն՝ Թալէաթ փաշան սպաննելու յանցանքով: Գերմանիոյ դատարանը անմեղ հռչակեց Թեհլիրեանը եւ զայն ազատ կացուց բանտէն: 1927էն 1928 Վեկնըր իր կնոջ հետ այցելեց Խորհրդային Միութիւն եւ Խորհրդային Հայաստան: 1968ին, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը զայն հրաւիրեց Խորհրդային Հայաստան եւ պարգեւատրեց «Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ» պատուոյ բարձրագոյն շքանշանով: Վեկնըր մահացաւ 1978ին, Հռոմի մէջ, 91 տարեկան հասակին: Անոր մոխիրներուն մէկ մասը թաղուած է Հայաստանի մէջ: 

 

Վեկնըրի ականաւոր գործընկերն էր հրեայ-աւստրիացի վիպասան, թատերագիր եւ բանաստեղծ Ֆրանց Վերֆել: Ան յայտնի էր իր «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վէպով, ուր նկարագրած է՝ ցեղասպանութեան տարիներուն հայերու ի գործ դրած դիմադրութիւնը օսմանեան զօրքերուն: 

1925 եւ 1929 թուականներուն Վերֆել երկու անգամ այցելած է Մերձաւոր Արեւելք:  Գտնուելով Սուրիոյ Դամասկոս քաղաքը, ան հանդիպած է Ցեղասպանութենէն մազապուրծ եղած եւ անմխիթար վիճակի մէջ գտնուող հայ մանուկներու, ինչ որ ոգեշնչած է զինք՝ գրելու «Մուսա լեռան քառասուն օրը»: Աշխարհահռչակ վէպը լոյս տեսած է 1933ին, Գերմանիա: Ամբողջ Գերմանիոյ տարածքին Վերֆել դասախօսութիւններ տուած է Հայոց Ցեղասպանութեան մասին. ասոր հետեւանքով զայն մեղադրեցին հակաթրքական քարոզչութիւն տարածելու յանցանքով: Նացիական Das Schwarze թերթը դատապարտեց զայն այն բանին համար, որ ան քարոզչութիւն իրականացուցած է «հայերու դէմ գործուած թրքական ենթադրեալ սարսափներու» դէմ: Նոյն գերմանական թերթը՝ ակնարկելով հայերու եւ հրեաներու միջեւ կապին, դատապարտեց «Ամերիկայի հայ հրեաները՝ Միացեալ Նահանգներու մէջ Վերֆելի գիրքի վաճառքին նպաստելու յանցանքով: Նացիականները այրած են անոր գիրքերը: Վերֆել ստիպուած եղած է փախչելու եւ ի վերջոյ հաստատուած է Լոս Անճելըս, ուր եւ մահացած է 1945ին: Անոր մարմինը վերաթաղուած է Վիեննայի մէջ, 1975 թուականին:

 

Հետաքրքրական է, որ այս երկու նշանաւոր հայամէտ գրողները բախեցան իրարու, երբ Արմին Վեկնըր 14 Դեկտեմբեր 1932ին ծաւալուն նամակ մը գրեց՝ խնդրելով Ֆրանց Վերֆելէն՝ չգրել իր վէպը՝ «Մուսա լեռան քառասուն օրը», քանի որ ինք հայ ժողովուրդին մասին քառահատոր գիրք գրելու ընթացքի մէջ է։ 23 Դեկտեմբեր 1932ին, Վերֆել կարճ նամակով մը պատասխանեց Վեկնըրին՝ բացատրելով, որ իրենց ծրագրած գիրքերը չեն հակասեր միմեանց, քանի որ երկուքն ալ կը վերաբերէին Հայոց Ցեղասպանութեան տարբեր երեսներուն: Ես կը փափաքէի շնորհակալութիւն յայտնել Միացեալ Նահանգներու Արմին Թ. Վեկնըրի ընկերութեան նախագահ Զաւէն Խաչատրեանին, որ գերմաներէնէ անգլերէնի թարգմանած է այս երկու նամակները: Երկու նամակներուն գերմաներէն բնօրինակները կը պահուին Շիլլեր Ազգային թանգարանին (Shiller-Nationalmuseum) եւ գերմանական գրականութեան արխիւին մէջ (Deutsches Literaturarchiv), Մարպախ/Նեքար, Գերմանիա։  Ահա հատուածներ այս երկու պատմական նամակներէն․

 

Վեկնըր Պերլինի իր տունէն գրած է Վիեննա գտնուող Վերֆելի․ «Երբ քանի մը օր առաջ, երկարատեւ ու ծանր հիւանդութենէ մը ետք ես Մերանէն Պերլին վերադարձայ, առաջին բանը, որ ընկերներս ինծի ըսին, եւ այն, որ կարդացի թերթին մէջ ատկէ ետք, այն էր, որ Ֆրանց Վերֆել վէպ կը գրէ հայ ժողովուրդի կործանման մասին։ Ես ընկերներուս աչքերուն մէջ տեսայ, որ անոնք կը վախնային այդ լուրով զիս վշտացնելէ, եւ որ անոնք չէին ուզեր այդ բանը ինձմէ պահել։

 

«Դուք պէտք է իմանաք, սիրելի ընկեր եւ վարպետ, որ ես անձնապէս ծաւալուն վէպ մը կը գրէի հայ ժողովուրդի ճակատագիրին մասին։ Ես զարմացած եմ, որ դուք չէք լսած անոր մասին իմ բազմաթիւ հրապարակումներուս միջոցով, եթէ ոչ այլ կերպով՝ Պրուսիոյ արուեստի կաճառի Բանաստեղծութեան բաժինին ուղղուած իմ նամակէս։ 1930ի աշնան ես աւելի մանրամասն ներկայացուցի հայկական վէպիս նախագիծը: Այս նամակը պատճառ հանդիսացաւ, որ Կաճառը ինծի աւելի մեծ աջակցութիւն ցուցաբերէ՝ ատոր վրայ աշխատելու համար։ Կամ, թերեւս, Հայաստանի մասին գրած իմ գրառումներուս եւ գրական շրջանակներու մէջ հանրայայտ փաստով, որ ես կապուած եղած եմ հայ ժողովուրդի ճակատագրի զարգացումներուն, ոգեշնչած եմ ձեզ՝ անդրադառնալու այս ահռելի հարցին, ձեր սեփական ձեւով։ 

 

Դուք կրնաք արդարացիօրէն պատասխանել, որ պատմութիւնը իւրաքանչիւր մարդու եւ արուեստագէտի գործունէութեան ոլորտն է, եւ որ ոչ ոք չի կրնար խոչընդոտել զիրենք՝ տարածք ընտրելու իրենց գեղարուեստական ստեղծագործութեան համար, ինչ որ հաճելի կը թուի եւ կը հրապուրէ զիրենք։ Այսուամենայնիւ, դուք կը հասկնաք, որ ձեր ծրագիրին պատգամը իմ մօտ յստակ անհանգստութիւն յառաջացուց, երբ լսէք իմ եւ հայ ժողովուրդի կործանման միջեւ ցկեանս կցորդի ճակատագիրին մասին՝ իբրեւ մարդկային եւ գեղարուեստական փորձառութիւն։

Կրնայ  պատահիլ, եւ շատ պատահած է, որ միեւնոյն նիւթը գրաւած է երկու բանաստեղծներ միաժամանակ եւ իրարմէ անկախ (կամ նոյնիսկ գիտակցաբար)։ Այդ տեղի ունեցած է վերջերս, երկու թատերագիր, գրեթէ միաժամանակ, թատրերկ գրած են Փանամայի ջրանցքի մասին (նոյն կերպով, երկու գրողներ գրած են «Քոփենիքի Քափիթան» թատրերգութիւնը): Այսպիսին կ՛ըլլայ դժբախտութիւնը անոր, որ կու գայ աւելի ուշ, նոյնիսկ եթէ ան աւելի ուժեղ արուեստագէտ է, եւ իբրեւ հետեւանք, անոր ստեղծագործութեան յաջողութիւնը կը տուժէ։ Նման պարագայի, ան կրնայ կամ չի կրնար դիւրութեամբ հրաժարիլ արուեստագէտի մէկ գործէն։  Այսուամենայնիւ, կանուխ թէ ուշ, ան պէտք է յաղթահարէ ձախողութիւնը։ Իմ պարագային՝ ասիկա կեանքիս գործն է։ 

 

«1915-1917 թուականներուն ես Թուրքիոյ բանակի անդամ էի եւ դարձայ եւրոպացի քիչ թիւով ականատեսներէն մէկը՝ հազարամեակներու ընթացքին տեղի ունեցած մարդկութեան ամէնէն սարսափելի ողբերգութիւններէն մէկուն, որուն թերեւս միայն կը զիջէր համաշխարհային Ա. պատերազմի ողբերգութիւնը, որուն մէկ մասն էր անիկա։ Քանի որ իմ յարաբերութիւնները Հայաստանի հետ կ՛երթան մինչեւ մանկութեան տարիներ եւ իմ ընտանիքի կապերը Մերձաւոր Արեւելքի հետ գոյութիւն ունէին արդէն քանի մը սերունդէ ի վեր, ես անպատրաստ չէի զբաղելու այս կործանիչ փորձառութեամբ: Իմ գրած առաջին վկայութիւնները աւելի շատ մարդկային էին, քան բանաստեղծական։  1919ի գարնան, նախքան որ Լեփսիուսի գիրքերը կարենային բացէ ի բաց տեղ գտնել գրախանութներու մէջ, Թեոտոր Վոլֆ Berliner Tageblatt-ի մէջ հրատարակեց այդ օրերուն յայտնի նամակս ուղղուած Վիլսընի՝ հայ ժողովուրդի կործանման մասին։ Ես ձեզի կը ղրկեմ այդ նամակին պատճէնը»։

(Շարունակութիւնը՝ յաջորդ շաբաթ) 

 

Արեւելահայերէնի թարգմանեց՝ Ռուզաննա Աւագեան

Արեւմտահայերէնի վերածեց՝ Սեդա Գրիգորեան

 

  -   Յօդուածներ