Կրթվել է Հայոց կաթողիկոսներ Գրիգոր Գ Պահլավունու և Ներսես Շնորհալու հովանավորությամբ, Հռոմկլայի հայրապետանոցի բարձրագույն դպրոցում։ Սովորել է օտար լեզուներ։ Ներսես Շնորհալին նրան 16-ամյա հասակում ձեռնադրել է քահանա՝ տալով իր անունը։ 1175-ին կարգվել է Տարսոն նահանգի արքեպիսկոպոս։ Կյանքի վերջին տարիներին պաշտոնավարել է Լևոն Բ ի արքունիքում՝ որպես ատենադիր, պալատական խորհրդատու և թարգմանիչ։ Բազմիցս ուղարկվել է օտար երկրներ, կարգավորել պետության արտաքին գործերը։ Իր մտավոր ու ճարտասանական կարողությամբ վաստակել է հմուտ հրապարակախոսի համբավ։

Գործելով Տարսոնում, Լամբրոնում, Հռոմկլայում, Սաղրիում, Սկևռայում, Սև լեռներում՝ Ն.Լամբրոնացին նպաստել է գրագիտության զարգացմանը, հորից ժառանգած նյութական միջոցներով օժանդակել դպրոցներին, գրադարաններին, գրչատներին, երեսուն հազար ոսկի դահեկան է նվիրաբերել ձեռագրերի գնմանը, ընդօրինակմանը, վանքերի, եկեղեցիների ու այլ կարիքներին։ Պատվիրել կամ անձամբ ընդօրինակել է բազմաթիվ հին հայկական ձեռագրեր, որոնց մի մասը հասել է մեզ։ Նրա պատվերով ընդօրինակված Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» երկը մեզ հասած ամենահինն (1173) ու լավագույնն է։ Ն.Լամբրոնացին պաշտպանել է Հայոց եկեղեցու ինքնուրույնությունը, բազմիցս մերժել հունական և լատինական եկեղեցիներին միանալու առաջարկները։

Ն.Լամբրոնացին թողել է գրական հարուստ ժառանգություն։ Հռոմկլայի համագումար ժողովին (1179) արտասանած «Ատենաբանութիւն» ճառը համարվում է հրապարակախոսության լավագույն կոթող։ Ճարտասանական բարձր արվեստով և հրապուրիչ ոճով հեղինակը քննում է քրիստոնեական բարոյականության կանոնները, դատապարտում դրանցից շեղումները։ «Թուղթ առ Լևոն արքայն» երկը հայ բանավիճային գրականության ընտիր նշումներից է, որով Ն.Լամբրոնացին ջանացել է հերքել Գրիգոր Տուտեորդու և այլոք՝ իր դեմ հարուցած մեղադրանքները բյուզանդական կողմնորոշման մեջ։ Որպես երաժիշտ, Ն.Լամբրոնացին հորինել է ավելի քան երկու տասնյակ շարականների եղանակներ, գրել դրանց բառերը և անձամբ երգել։ Նշանավոր են «Համբարձումն Տեառն» և «Գալուստ Հոգւոյն Սրբոյ» ներբողյանները, Ներսես Շնորհալուն և Պահլավունյաց տոհմին նվիրված «Գովեստ ներբողական, պատմագրական բանիւ» չափածո երկը։ Մեկնություններից լավագույնն է «Մեկութիւն խորհրդոյ պատարագին» երկը։ Կարևոր են նաև Ն.Լամբրոնացու թարգմանությունները, հատկապես քաղաքացիական և զինվորական օրենքները։ Հեղինակի որոշ երկեր չեն պահպանվել։

Ըստ Ն.Լամբրոնացու, աստծո ստեղծած ողջ բնությունը չորս տարրերի՝ հող, օդի, ջրի և կրակի միացությունն է։ Մարդու իմացական կարողությունը նա պայմանավորել է մարմնում հոգու առկայությամբ։ Բնության մասին գիտելիքներն անբավարար համարելով, նա պնդել է, որ շատ իրեր ու երևույթներ զգայարաններով ամիջապես ընկալելի չեն, փորձնական եղանակով հնարավոր չէ հասու լինել դրանց էությանը։ Չանտեսելով զգայարանների դերը՝ իմացաբանության հարցերում հակվել է դեպի ռացիոնալիզմը։ Ն.Լամբրոնացու հայացքներում առկա են դիալեկտիկայի տարրեր։ Նրա կարծիքով, ոչ մի հասկացություն, ըմբռնում քարացած չէ, ժամանակը, տեղն ու հանգամանքներն են որոշում դրանց ճշմարիտ կամ սխալ, լավ կամ վատ, չար կամ բարի, գեղեցիկ կամ տգեղ լինելը։ Կամքի ազատության պաշտպանության դիրքերից նա քննադատել է ժամանակի հասարակական հարաբերությունները, ուղիներ որոնել կարգավորելու մարդկանց փոխհարաբերությունները։ Նրա համոզմամբ, հասարակական–պետական գործերի հաջող ընթացքը պայմանավորված է ղեկավարողների ունակություններով ու բարոյական բնութագրով։ Չժխտելով իշխանության միապետական ձևը, միաժամանակ պնդել է, որ այդ իշխանության սահմաններում պետական–հասարակական հարցերը չպետք է միանձնյա լուծում ստանան, անհրաժեշտ է սահմանափակել թագավորների կամքն ու գործունեությունը, որպեսզի ժողովուրդը զոհ չդառնա նրանց քմահաճույքներին։ Յուրաքանչյուր պետական գործիչ պետք է հիշի, որ իրավունքների մեծացման հետ մեծանում են նաև պահանջների իր նկատմամբ։ Արձանագրելով հասարակական անհավասարության փաստը՝ նա գիտակցել է, որ հարստությունն է մարդուն հասարակական դիրք ապահովում։ Ըստ նրա, հասարակական կյանքին ուղղություն է տալիս ոչ միայն գոյամիջոցներ հայթայթելու պահանջը, այլև սեփականություն ձեռք բերելու ու բազմապատկելու ձգտումը, որը հանգեցնում է անարդարությունների։

Հասարակական կյանքը պետք է բարվոքել, պետք է փոխել մարդկանց հայացքն ու վարքը, վերաբերմունքը նյութական արժեքների նկատմամբ։ Հասարակության բարոյական նկարագիրը բարձրացնելու խնդրում նա լուրջ դեր է հատկացրել անկաշկանդ քննադատությունը, այս հարցում զարգացնելով ամբողջական մի ուսմունք։

Ն.Լամբրոնացին արծարծել է նաև ազգային և համազգային փոխհարաբերության հարցը։ Քննադատել է ազգային թշնամանքի քարոզը, կրոնադավանաբանական տարբերությունների հիմքի վրա ազգերը միմյանց հակադրելը։ Ըստ նրա, վատ կամ լավ, չար կամ բարի է ոչ թե ողջ ազգը, այլ ազգի առաձին ներկայացուցիչներ։ Ն.Լամբրոնացին գրել է. «Արդ եթէ ես միոյ ազգի ջատագով էի, ընդ այլսն երբ էր կար հողարդիլ. բայց ընդ իւրաքանչիւրսն որ միմեանց թշնամիք են՝ խառնիմ, և զբնաւսն շահիմ ըստ Քրիստոսի առաքելոյն...»։ Այս գաղափարները հանգեցած են Վերածնության դարաշրջանի մտածողներին հատուկ մարդասիրությամբ։ Ն.Լամբրոնացու աշակերտները նրան ձոնել են երկեր, գրի առել նրա կյանքն ու գործը։ Բնութագրելով ուսուցչին, Գրիգոր Սկևռացին գրում է. «Բղխէր իբրև զաղբիւր, յառաջէր որպէս զգետ, ծաւալէր իբրև զծով»։ Ն.Լամբրոնացին մեծարվել է «Տիեզերական վարդապետ», «Սիրելի»,«Սուրբ» մակդիրներով։ Հանկարծամահ է եղել քարոզի ժամին, թաղվել Սկևռաի վանքում։

Նոյյան տապան   -   Մահվան տարելիցներ