Արամ Սեփեթճեան Ա. Միհրան իր Երեւանեան եօթնօրեայ այցելութեան վերջընթեր օրը կ?ապրէր: Ամառնամուտի արեւը կիզիչ էր մայրաքաղաքին մէջ: Հարկ էր հայրենի գիւղերը բարձրանալ: Դէպի սարալանջեր: Երկրաշարժի աղէտի գօտիին տուած իր այցելութիւնը՝ պատահարէն եօթը ամիս ետք, դեռ կը ճնշէր իր հոգիին վրայ: Վերադարձին՝ փոխակերպուած էր ինք ուրիշ մէկ անձի: Յոգնասպառ իր ջիղերուն՝ հանգիստ կը պարգեւէր միայն մայրամուտի շողերուն մուտքը հիւրանոցի պատուհանէն ներս: Իսկ հեռուն՝ Սիսն ու Մասիսը վեհափառօրէն բազմած, իր ժողովուրդին պատմութեան էջերը կը դարձնէին: Քանի մը լուսանկար՝ ու պահը կը դառնար յաւերժական ու յիշարժան: Օրերը յղի էին անակնկալներով ու ժողովրդային բողոքի ցոյցերով: Հանդուրժողութեան պակասը զգալի էր ամենուրէք: Մեծամօր աթոմակայանը՝ որմէ լոյս կը ստանար ամբողջ երկիրը, թիրախն էր զանգուածային ցոյցերու: «Սպիտակ եղեռն» կը կոչէին զայն: Կը գոչէին բարձրագոռ՝ փակել տալու զայն ամեն գնով: Ու յետո՞յ... թող երկրին «իշխանաւորներ»ը՝ այլ կերպերով ստեղծէին փրկութեան միջոցներ անխուսափելի խաւարէն, ցուրտ եւ անլոյս գիշերներու մղձաւանջէն…: Հարցադրումներ՝ որոնք պատասխանի կը սպասէին: Իր գոյութեամբ, Միհրան հիւլէի մը չափ նշանակութիւն չունէր այստեղ: Երկիր մըն էր Հայաստան կոչուած այս հողաշերտը, ուր բազմաթիւ «անյայտ»ներով ոչինչ կը ստացուէր: Ուր ամեն բան, ճակատագրով՝ մեզի դէմ լարուած էր: Հողը իր ընդերքներէն բխող ահաւոր շարժերով, Հայոց երկրին բազմահարիւր գիւղերն ու քանի մը քաղաք՝ կործաներ էր հիմնայատակ, ու դարձուցեր՝ տապանաքար բազմահազար մարդկային անշունչ մարմիններու: Այժմ, նոյնպէս՝ Մարդը իր նմանին դէմ լաւաներ կը ժայթքէր: Քաւութեան նոխազը՝ Մեծամօրն էր: «Պէտք է փակել», կ?աղաղակէր մարդկային զանգուածը: Միհրանին ներաշխարհը տարբեր չէր կրնար ըլլալ: Կրակ կար ներսիդին, որ կ?այրէր զինք: Ճիշդ այդ պահուն, սենեակին դուռը կը մատնահարուէր զգոյշօրէն: Կը շփոթի: Նախապէս նշուած ո՛չ մէկ ժամադրութիւն ունէր ինք: Ինչո՞ւ այս խախտումը իր առանձնասենեակի ազատութեան մէջ: Յետոյ… հեռախօսազանգը ինչո՞ւ համար էր. չէի՞ն կրնար իմաց տալ իրեն թէ… Բայց մտածումը կանգ կ?առնէ այստեղ: Կիսաբաց դուռէն ներս կը խուժէ եւ իր թեւերուն մէջ յանկարծօրէն կը գտնէ իրենց խումբին առաջնորդ-ուղեցոյց Տաթեւիկը, որ վիրաւոր ու հալածական երէի մը նման կը հեւար… կը հեւար յոգնասպառ ու դալկահար: Լուռ՝ բայց խօսուն աչքերով զիրար կը դիտէին: Այնքա՛ն մօտիկ իրարու, որ Միհրան կը լսէր տրոփը սրտին, կպած իրեն, անբաժա՛ն: Երեւանեան փախուստ տուած գարունը, կրկին կը խուժէր իր սենեակէն ներս, յուշելու իրեն՝ մոռցուած յոյզ ու ապրում: Հորիզոնին՝ միազանգուած Սիսն ու Մասիսը կ?ըլլային միակ վկան այս անակնկալ հանդիպումին, որ եթէ վերածուէր իւղաներկ պաստառի, պիտի կարենար խորհրդանշել մերձեցում մը միասիրտ ու միախռով: Աղջիկ մը՝ իր գարնանային շրջազգեստով, անձնատուր անկարելի երազի մը քմայքին: - Ինչո՞ւ չզանգեցիր եւ իմաց չտուիր ինծի այցելութեանդ մասին: - Ոչի՛նչ, իմ կամքովը չէր: Չթողեցին ներքեւում որ զանգեմ… չթողեցին նոյնիսկ վերեւ բարձրանալ քո մօտ գալու համար: Չէին ուզում, որ սփիռքահայ հիւրերի հանգիստի պահը խանգարեմ: Ապա՝ փոքր լռութենէ մը ետք կը շարունակէ. - Եթէ ինձ մի բան պատահի, կը պաշտպանե՛ս, չէ՞…: Ահ, ինչքա՛ն եմ վախեցել: Օրէնքի անունով ի՜նչ սարսափ են գձում մեր մէջ: Վախենում եմ որ ինձ մի բան կը պատահի: Ոչի՛նչ: Դուն իմ պաշտպանեալս ես այստեղ: Միհրան իսկոյն խուզարկու նայուածքով կը քննէ իր սենեակին պատերն ու առաստաղը, գիտնալու համար թէ զիրենք նկարահանող կամ արձանագրող գաղտնի սարքեր գոյութիւն ունէի՞ն, թէ ոչ… առասպել էին անոնք, կամ անցեալին պատկանող յերիւրանք: Յետոյ, միտքին մէջ կը խուժէ «գաղափար մը» զոր չի կրնար զարգացնել: Մե՜ղք ունէր իր մէջ այս կասկածը: - Պատմէ՛ ինծի: Ի՞նչ պատահեցաւ, ո՞ւր էիր: Ինչո՞ւ համար է խուճապահար այս հոգիվիճակդ: - Համալսարանի շրջափակում բազմահարիւր ուսանողներ հաւաք էին կազմակերպել եւ գրքերի մի վիթխարի «բլուր» էին կազմել: Ապա՝ միթինկի ղեկավարը «խաչելութեան սիւն»ին գամելէ ետք էս գիրքի հեղինակին, նշան տուեց սկսել հրկիզման արարողութեան: Եւ ի՜նչ գոռում-գոչիւն: Վատ բան չմնաց որ չասուի նրա մասին: Դիւրավառ հեղուկը թափում էին գրքերի վրայ ու ճարճատո՛ւմ կրակը: Էս շոգ օրին, գրքի ողջակիզում: Մի հատը պոկել եմ քեզ համար, որ վաղը քո հետ տանես արտասահման: Կարդա՛ էս գիշեր ու վաղը քո կարծիքը կը տաս ինձ: Միհրան, ձեռքը կ?երկարէ գիրքին. «Կրակէ շապիկ»: - Զգո՛յշ կաց: Կրա՛կ է: Ձեռներդ կ?այրուեն: - Ծանօթ եմ բովանդակութեան, Տաթեւի՛կ: Անոր ամսագրային հրատարակութիւնը տեսած եմ: - Յետո՞յ... - Պէտք է «ուղեղ»ով կարդալ զայն, ո՛չ թէ սիրտով կամ զգացումներէ տարուած: - Այսի՞նքն…: Ես ոչինչ չեմ հասկանում: Մենք շատ էինք սիրում ե՛ւ հեղինակին եւ նրա միւս գրքերին: Սակայն, այս մէկը… գցում են կրակի մէջ: - Կարդա՛ գրքի բնաբանը: Պարոյրին մէկ քերթուածը օգնութեան կը կանչէ: Կ?ըսէ. «Օգնի՛ր ինձ Մարիամ, անաղարտ մնամ այս ճահճանման աղտ-աղարտի մէջ, որ դժգոհութիւն բառո՛վ է կոչւում: Դժգոհութիւնից ես շատ եմ դժգոհ: Օգնիր ինձ Մարիամ, եւ ասեմ ինչով: Բարեխօս եղիր իմ եւ իմ միջեւ, որ բանն աւարտուի ինքնահաշտութեամբ»: Ամբողջ վէպը այս է, աղուորս: Պարոյրին այս մէկ էջը բազմապատկուեր է հոս վեց հարիւր անգամ: Չմոռնանք որ, վէպ ու քերթուած նոյն բաները չեն: Ու չմոռնանք նաեւ, որ առաջին նոյն էջին վրայ օգնութեան կը կանչէ ֆրանսահայ վիպագիրի մը վէպէն փոքրիկ հատուած մը, «Քանզի ամեն մի Հայի ձեռքի մէջ մի սպի է, որից դեռ արիւն է կաթկթում»: - Ծանօթ եմ, Միհր ջան, Վահէ Քաչայի գրականութեան: Ֆրանսական թեքումով է եղած ուսումնառութիւնս: - Սքանչելի, ինչո՞ւ համար են այս մէջբերումները Տաթեւիկ ջան, եթէ ոչ՝ կողմնորոշելու համար ընթերցողը… որ ուղեղով կարդայ այս վէպը: - Ես հասկանում եմ քեզ, բայց սիրտս չի ուզում հասկանալ: Ինչ անեմ: Եթէ, մի քիչ էլ շարունակենք մեր զրոյցը, դու կարող ես յաղթահարել ինձ, իմ զգացմունքներին: Բայց, մի՛ մոռացիր որ հայրենիքում, ամբողջ երիտասարդութիւնը ինձ նման է մտածում: Ի դէպ, չե՞ս կարծում որ էս գիրքը յօրինուել է յատուկ պատուէրով: Սա կատակ չի: Ուղեղների լուացում է: - Ոչ, սա՛ շատ լուրջ գործ է, միայն թէ գրուած է իր իսկական ժամանակէն շատ շատ առաջ: Այնտեղ կայ հոգիներու երկփեղկում: Կարդա՛ զայն լրիւ: Ծանօթացի՛ր Վարուժան հերոսին, Շիրակ պապին, Արամին, յետոյ՝ Նայիմ պէյի յուշագրութեան եւ անոր յաջորդող Էնիս պէյին, թուրք երիտասարդ բժիշկի մը Ծիծեռնակաբերդ այցելութեան…: Այս բոլորին ծանօթ ես, չէ՞…: - Որոշ չափով: Գիտեմ որ մեր ժողովուրդի պատմութիւնը գէթ մի մասով իր արձագանգն է գտել: Բայց շատ է երկարացրել ու ձգձգել զուր տեղ: - Ճիշդ ես նկատեր: Ոչի՛նչ, եթէ կէսն ալ թողունք իբրեւ զուտ գրականութիւն: Հին երգի կտոր մը կայ այնտեղ, որուն մէկ տողն իսկ բաւարար է յուզելու մեր սիրտն ու հոգին: Այդ պահուն, Տաթեւիկ իր խորունկ նայուածքը կը յառէ Միհրանի աչքերուն, ու յանկարծակի ներշնչումով մը, ռնգային ձայնով կու տայ եղանակը երգին. «Քելէ լաօ, քելէ՛ երթանք մըր էրգիր…»: - Մըր էրգիր Միհր ջան: Է՛ս ա «մըր էրգիր»ը, իր լաւ ու վատ կողմերով: Դու եկար մեզ մօտ, երբ օրից օր ամեն ինչ վատանում է: Քի՞չ բան ենք տեսել անցնող սաղ մի տարում: Տէ՜ր Աստուած, հարիւր հազարնոց մարդկանց ալիք-ալիք ցոյցը: Նրանց «Միացում, միացում» գոռում-գոչիւնը, ապա՝ մեր դառը հիասթափումը Սումկայիթի ջարդն ու մինչ օրս տեւող շրջափակումը, երկրաշարժի ահեղ դատաստանը մեր գլխին, եւ այժմ՝ էս մըր էրգիրը կիսով աւերակուել է: Երկիրը դարձել ա Պաքուից փախստականների «որջ»ը եւ աղէտի գօտուց վերապրողների բնակավայրը: Օրուայ հացի կարօտ սովահարների մի ողջ սերունդ, մէկը միւսից օգնութիւն է աղերսում: է՛ս ա մեր երկիր Նայիրին, Հայաստանը: - Տխուր բան է գիտնալ ծածուկ իրականութիւնները: - Չեմ հասկանում: - Ոչ ոք կը հասկնայ ինչ որ կը պատահի այժմ, ու պիտի պատահի գալիք մէկ-երկու տարիներուն: Դուն, միայն իմ հարցումիս պատասխանէ, իբրեւ պարզ ժողովուրդի մը զաւակը: Մեր երկրի ղեկավարութիւնը պատրա՞ստ է դիմակայելու գալիք ցնցումներուն: - Ի՞նչ ցնցումի մասին է խօսքը: - Ենթադրենք որ փուլ եկաւ վարչակարգը ու տարանջատուեցան իրարմէ բաղադրատար երկիրները հզօր կայսրութեան…: Հարց կու տամ կրկին, Ձեր ղեկավարութիւնը պատրա՞ստ է դիմագրաւելու մեր երկիրը այդ փորձութեան պահին: - էդէնց բան չի լինի, Միհր ջան: Հաւատս չի գալիս: Իրօ՞ք կը լինի դա… Ա. Ս. (Մնացեալը յաջորդով) «Նոր Յառաջ», Յունուար 10, թիւ 311

---