Արտաշէս Տէր-հարութիւնեան Անցած երկու-երէք ամիսներին երեւան եկան նոր ցուցիչներ, որոնք հիմք են տալիս ենթադրելու, որ թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւններում առաջացած հակասութիւնները public policy-ի մակարդակից աստիճանաբար թեւակոխում են աւելի խորքային ոլորտ: Դիտարկում Մայիսի վերջին Թուրքիայում նշանակուեց Ազգային հետախուզական կառոյցի (MIT) նոր տնօրէն` Հաքան Ֆիդանը1: Վերջինիս նշանակումը բացասական արձագանք առաջացրեց Թել Աւիւում, եւ պատճառները, իսրայէլական կողմի կարծիքով, բաւարար էին: Թել Աւիւի համոզմամբ, թուրքական կողմից հէնց Ֆիդանն էր մայիսին Թեհրանում Թուրքիայի, Բրազիլիայի ու Իրանի միջեւ կնքուած յայտնի համաձայնութեան հեղինակը, որը պէտք է կանխէր Մակ-ի Անվտանգութեան խորհրդի կողմից Իրանի նկատմամբ նոր պատժամիջոցների սահմանումը2, եւ ըստ որի` իրանական կողմը ցածր հարստացուած ուրանը պէտք է ուղարկէր արտերկիր, իսկ այնտեղից ստանար բարձր հարստացուած ուրան` բժշկական նպատակներով օգտագործելու համար: Իսրայէլական կողմը յիշեց նաեւ, որ մինչեւ MIT-ի նոր տնօրէն դառնալը, Ֆիդանն, աշխատելով Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալութիւնում, աչքի էր ընկել իրանամէտ դիրքորոշումներով: Իսրայէլական կողմի անհանգստութիւնները` կապուած MIT-ի տնօրէնի պաշտօնին Ֆիդանի նշանակման հետ, ամռան ընթացքում, ըստ էութեան, ոչ միայն չփարատուեցին, այլեւ նոր պատճառներ գտան: Յուլիսի 25-ին Երուսաղէմի մօտ գտնուող կիբուցներից մէկում Իսրայէլի պաշտպանութեան նախարար եւ այդ երկրի Աշխատաւորական կուսակցութեան նախագահ Էհուդ Բարաքը, հանդիպելով իր կուսակցութեան ակտիւի հետ, յայտարարեց, թէ MIT-ի տնօրէնի պաշտօնին ,իրանի բարեկամիէ նշանակումը կարող է առաջիկայ ամիսներին Թեհրանի համար մատչելի դարձնել հետախուզական այն գաղտնիքները, որոնք ժամանակին Թել Աւիւը փոխանցել է թուրքական կողմին: Ուշագրաւ է, որ Անկարայի բողոքից յետոյ Բարաքը վերահաստատեց իր խօսքերը` մէկ անգամ եւս ընդգծելով Թել Աւիւի մտահոգութիւնները` կապուած Հաքան Ֆիդանի նշանակման հետ: Յատկանշական է, որ Իսրայէլի պաշտպանութեան նախարարի այդ յայտարարութիւնից մօտ երկու շաբաթ անց` օգոստոսի 11-ին, իտալական Corriere Della Sera-ն գրեց, թէ Հաքան Ֆիդանի ու Իրանի Իսլամական յեղափոխութեան պահապանների կորպուսի հետախուզութեան պետ Հոսեյն Թայեբի միջեւ կայացած հանդիպման արդիւնքում պայմանաւորուածութիւն է ձեռք բերուել, որ Թուրքիան զէնք կը մատակարարի Սիրիա ու Լիբանան, իսկ իրանական կողմը հոգ կը տանի, որ այդ զէնքը յայտնուի ,հիզբալլահէ շարժման ձեռքում: Թուրքիայի արտգործնախարարութիւնը հիմնազուրկ որակեց այդ հրապարակումը: Ամռան ընթացքում թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւններին վերաբերող յաջորդ ուշագրաւ զարգացումը Իսրայէլի ու Յունաստանի միջեւ թափ հաւաքօղ համագործակցութիւնն է: Այստեղ յարկ է նշել, որ յարաբերութիւններն Աթէնքի ու Թել Աւիւի միջեւ սովորաբար աչքի են ընկել ընդգծուած սառնութեամբ` կապուած ժամանակին թուրք-իսրայէլական ջերմ յարաբերութիւնների հետ, որին ի պատասխան` Յունաստանը զարգացրել է յարաբերութիւններն արաբական երկրների հետ3: Իր դերն է խաղացել նաեւ Յունաստանի կախուածութիւնն արաբական էներգակիրներից: Այս ամռան ընթացքում, սակայն, իսրայէլա-հունական յարաբերութիւնները կտրուկ սկսեցին ակտիւանալ: Դեռեւս յունիսի սկզբին իսրայէլական աղբիւրները գրեցին, թէ Mavi Marmara-ի դէպքից յետոյ Յունաստանի վարչապետ Ջորջ Պապանդրէուն ուղիներ է որոնում իսրայէլցի իր գործընկերոջ հետ պայմանաւորուածութիւններ ձեռք բերելու համար: Նշւում էր, որ Յունաստանը ցանկանում է Իսրայէլի հետ ռազմա-քաղաքական յարաբերութիւնների զարգացման միջոցով որոշակիօրէն նուազեցնել Թուրքիայի ազդեցութիւնն Էգեյեան ծովում եւ Միջերկրականի արեւելեան մասում եւ, բացի այդ` ստանալ հրէական միջազգային ֆինանսական կառոյցների աջակցութիւնը` ծանր տնտեսական վիճակից դուրս գալու համար: Փոխարէնը, իսրայէլական կողմի պատկերացմամբ` Անկարան պէտք է մտահոգուի իր աւանդական հակառակորդի ու տեխնոլոգիական լուրջ հնարաւորութիւններ ունեցող Իսրայէլի միջեւ ռազմաքաղաքական համագործակցութեան խորացմամբ4: Յայտնի չէ, թէ ի վերջոյ ինչ պայմանաւորուեցին Աթէնքն ու Թել Աւիւը, սակայն այս յուլիսի 23-ին` 18 տարուայ մէջ առաջին անգամ, տեղի ունեցաւ Յունաստանի վարչապետի այցը Իսրայէլ, իսկ դրանից կարճ ժամանակ անց` օգոստոսի 16-ին, Իսրայէլի վարչապետ Բենիամին Նեթանեահուն մեկնեց Աթէնք: Եւ վերջապէս, ամռան ընթացքում թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւնները բնորոշող երրորդ ուշագրաւ հանգամանքը, որի վրայ արժէ ուշադրութիւն դարձնել, ամերիկա-թուրքական ռազմական համագործակցութեանն առնչուող զարգացումներն էին, որոնք ուղղակիօրէն առնչւում էին թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւնների հետ: Օգոստոսի 15-ին հեղինակաւոր The Financial Times-ը գրեց, թէ ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբաման անձամբ է նախազգուշացրել Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին, որ եթէ չփոխուեն Անկարայի մօտեցումներն Իսրայէլի ու Իրանի հարցում, ապա Թուրքիան չի կարող նոր զինատեսակներ գնել Միացեալ Նահանգներից: Իսկ աւելի ուշ` օգոստոսի վերջին, յայտնի դարձաւ, որ Միացեալ Նահանգները հրաժարուել է մասնակցել այս հոկտեմբերին Թուրքիայում կայանալիք ,Anatoilian Eagleէ (,անատոլեան արծիւէ) անուամբ զօրավարժութիւններին: Պատճառն այն է, որ թուրքական կողմը չի հրաւիրել Իսրայէլին` ամէն տարի անցկացուող օդուժի այդ զօրավարժութիւններին մասնակցելու համար: Գնահատական Ի համեմատ նախորդ տարուայ, երբ թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւնները գտնւում էին բաւական լարուած վիճակում, այս տարի երկու երկրների հակասութիւնները ստացել են աւելի խոր բնոյթ: Իսրայէլի հրապարակային մտահոգութիւնները` կապուած Թուրքիայի հետախուզութեան նոր պետի հետ եւ նման արագութեամբ քայլերը` մերձենալու Յունաստանին, վերաբերում են այն ոլորտներին, որոնք միշտ էլ էական են եղել թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւնների համար: Հետեւաբար` այսօրինակ զարգացումները նշուած ոլորտներում առաջին հերթին պէտք է վկայէն թուրք-իսրայէլական խորացող հակասութիւնների մասին: 1ի դէպ, Ֆիդանը, որը համարւում է Կենտրոնական Ասիայի ու Մերձաւոր Արեւելքի գծով մասնագետ, իր դոկտորական թեզը նուիրել է ամերիկեան, բրիտանական ու թուրքական հետախուզութիւնների համեմատական վերլուծութեանը: Թեզի հիմնական դրոյթներից մէկն էլ այն է, որ MIT-ը, մասնատուելով երկու մասի` ներքին ու արտաքին հետախուզութիւններով զբաղուող կառոյցների, պէտք է ընդլայնի իր գործունէութիւնն արտերկրում: Ֆիդանի (նա MIT-ի փոխտնօրէն եղած ժամանակ եղել է նաեւ Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանի խորհրդականն արտաքին քաղաքականութեան գծով եւ համարւում է նրա վստահելի մարդկանցից մէկը) նշանակումն անվտանգութան ոլորտի արեւմտեան որոշ փորձագետներ գնահատեցին որպէս իր արտաքին հետախուզական հնարաւորութիւններն ընդլայնելու Անկարայի անթաքոյց ձգտում: 2այդ համաձայնութիւնն իր դերը չունեցաւ: Յայտնի է, որ յունիսին Մակ-ի Անվտանգութեան խորհուրդը նոր պատժամիջոցնէր կիրառեց Թեհրանի նկատմամբ, թէեւ Անկարան դէմ քուէարկեց նոր պատժամիջոցներին: 3օրինակ, 20-րդ դարի երկրորդ կէսին Պաղեստինի ազատագրութեան կազմակերպութեան բազմաթիւ ակտիւիստներ շատ յաճախ ապաստան էին գտնում հէնց Յունաստանում: 4իսրայէլական աղբիւրները յիշեցնում էին, որ, օրինակ, ռազմա-քաղաքական ոլորտում Յունաստանն ու Իսրայէլն արդէն ունեցել են համագործակցութեան մէկ ուշագրաւ փորձ: 2008թ. ամռանը Աթէնքը թոյլատրել էր իսրայէլական օդուժի F-15 ու F-16 մօտ 100 ինքնաթիռների զօրավարժութիւններ անցկացնել Յունաստանի օդային տարածքում: Այդ զօրավարժութիւնների կարեւորութիւնն այն էր, որ Իսրայէլից Յունաստան հեռաւորութիւնը` մօտ 1900կմ, գրեթէ համընկնում է Իսրայէլից Իրան հեռաւորութեան հետ, եւ բացի այդ` յայտնի է, որ 2000-ից յունական զինուժի տրամադրութեան տակ էին հակաօդային պաշտպանութեան ռուսական C-300 համալիրները, որոնց մատակարարումն Իրանին այն ժամանակ հնարաւոր էր համարւում, եւ որոնք այդ զօրավարժութիւնների արդիւնքում աւելի ,հասկանալիէ դարձան իսրայէլական օդուժին:

---