Թուրքական ազդեցիկ կուսակցական «ճամբարներում» տարբեր տեսլականներ կան Թուրքիայի ապագայի վերաբերեալ, ինչի արդիւնքում բազմաբեւեռ, հակոտնեայ գաղափարախօսութիւնների (նէոօսմանիզմ, նէոպանթիւրքիզմ, նէոքեմալականութիւն, թուրքական եւրասիականութիւն) շուրջ քննարկումները շարունակւում եւ արձագանք են գտնում Թուրքիայի հասարակական կեանքում: Այս նոր գաղափարախօսութիւնները կարեւոր են նաեւ ներքաղաքական մրցակցութիւնում կուսակցութիւնների յաջողութեան համար: Նէոօսմանիզմ Վերջին տարիներին, երբ Թուրքիայի իսլամական կողմնորոշում ունեցող քաղաքական էլիտան արտաքին քաղաքականութեան նոր ռազմավարութիւնում նախապատուութիւնը տուեց նէոօսմանիզմին (Neo-Osmanlicilik), այդ գաղափարախօսութիւնն աստիճանաբար դարձաւ ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան առանցք: Պետական նպատակաուղղուած քարոզչութիւնն այսօր նէոօսմանիստական տրամադրութիւններ է ձեւաւորել հասարակութեան տարբեր շերտերում: Հասարակութիւնը մեծ հետաքրքրութիւն է ցուցաբերում պատմաֆանտաստիկ գեղարուեստական «Օսմանեան հանրապետութիւն» ֆիլմի հանդէպ, որը պատմում է օսմանեան սուլթանի իշխանութեան ներքոյ գտնուող Թուրքիայի մասին: Երիտասարդների շրջանում ընդունուած է ենիչերիների պատկերներով եւ «Կայսրութիւնը պատասխան հարուած կը հասցնի» մակագրութեամբ վերնաշապիկներ կրելը: Անցեալը քաղքենիական պատկերացումներում ներկայանում է որպէս Pax Ottoman-ի «ոսկէ դար», երբ Միջերկրական ծովում իշխում էին խաղաղութիւնը, հանգստութիւնը, բարգաւաճումն ու կրօնական հանդուրժողականութիւնը: «Եւ այդպիսի տրամադրութիւնները նպաստում են, որպէսզի Եւրոպան չընդունի Թուրքիային եւրոպական հասարակութեան մէջ»: ,մեծ քաղաքականութիւնըէ գործադրելու համար Ազկ-ն օգտագործում է պետական բազմաթիւ կ'առոյցնէր, որոնք հասարակութեանն ,ուսուցանումէ են օսմանական ոգով: Նէոօսմանիզմի կենսագործման համար կարեւոր է նաեւ իսլամական, մասնաւորապէս` արաբական երկրներում համապատասխան տրամադրութիւնների ձեւաւորումը, որի ուղղութեամբ նոյնպէս տարւում է նպատակաուղղուած քաղաքականութիւն: Գաղափարախօսութիւնն «արտահանւում» է ինչպէս թուրքական ,սփիւռքէ, այնպէս էլ արաբական երկրներ: Նշանակալի իրադարձութիւն էր 2010թ. յունուարին թուրքական բուհում ,նէոօսմանեանէ նախաձեռնութիւն իրականացնելու ԱԶԿ եւ բարձրագոյն կրթութեան խորհրդի միջեւ ձեռք բերուած համաձայնութիւնը, որով անվճար հիմունքներով Թուրքիայի համալսարաններ են ընդունուելու արաբական երկրների, մասնաւորապէս` սիրիացի ուսանողներ: Մեր օրերում նէոօսմանականութեան աշխարհաքաղաքական հայեցակարգի գլխաւոր ճարտարապետն է համարւում Թուրքիայի արտգործնախարար Ահմեթ Դաւութօղլուն: Այս գաղափարախօսութեան գլխաւոր նպատակներն արտացոլուած են նրա «Խորքային ռազմավարութիւն» աշխատութիւնում: Սակայն գաղափարախօսութեան ակունքները գնում են մինչեւ Թուրքիայի նախկին նախագահ Թուրգութ Օզալը, որի կարծիքով` երկրի բնակիչներին եւ բալկանեան մուսուլմաններին համախմբողն իսլամն է, որոնց մէկ ընդհանուր պետութեան գաղափարի շուրջ կարող է միաւորել նորովի մշակուած գաղափարախօսութիւնը: Օզալը չի նշել, թէ որ գաղափարախօսութիւնն է ի վիճակի լուծել նման խնդիրներ, սակայն ակնարկւում էր օսմանականութեան գիրկը վերադառնալու Թուրքիայի ձգտումը: 2009թ. նոյեմբերի վերջին ելոյթ ունենալով Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան անդամների առջեւ` Թուրքիայի արտաքին քաղաքական գերատեսչութեան ղեկավարը յայտարարեց, որ իր երկիրն իրականացնում է նէոօսմանիզմի քաղաքականութիւն: «Կայ ժառանգութիւն, որը թողել է Օսմանեան կայսրութիւնը: Մեզ անուանում են «նէոօսմաններ»: Այո, մենք «նէոօսմաններ» ենք: Հարկադրուած ենք զբաղուել հարեւան երկրներով եւ գնում ենք նոյնիսկ Աֆրիկայ: Մեծ տէրութիւնները շփոթուած հետեւում են դրան»,- ասել էր նա: Այնուհետեւ Դաւութօղլուն յստակեցրեց, որ Թուրքիան չի սահմանափակուելու մէկ գաղափարի իրականացմամբ, այլ իրար պէտք է յաջորդեն Թուրքիայի ծաւալապաշտական միւս գաղափարախօսութիւնները. «Օսմանեան կայսրութիւնը մեր պատմութեան մի մասն է, իսլամը` մեր մշակոյթի տարրերից մէկը: Արեւմտաեւրոպական ուղղուածութիւնը մեր պատմական փորձն է, թիւրքիզմը` գլխաւոր շարժումը» , - նշել է նա: Այսինքն` առանձնացւում է երեք հիմնական բնութագրիչ. Օսմանեան կայսրութիւն - օսմանիզմ, որը փոխկապակցուած է իսլամի հետ, թիւրքիզմ - ազգային ինքնագիտակցութեան պահպանման հիմնական գաղափարախօսութիւն, սոյն գաղափարախօսութեան միջնորդութեամբ` թիւրքախօս ժողովուրդներին օսմանիզմի դաշտ բերելու պարզագոյն ճանապարհ: Ինչպէս տեսնում ենք, ԵՄ անդամ դառնալու Թուրքիայի ձգտումը պատմական փորձ է: Սակայն դա չի ենթադրում արտաքին քաղաքականութեան արեւմտեան ուղղութիւնից հրաժարում, այլ արեւելեան ուղղութիւնը դիտում է որպէս դրա այլընտրանք: Դաւութօղլուն կարծում է, որ Ամն-ից եւ Եւրոպայից կախուածութիւնը խախտել է Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութեան հաւասարակշռութիւնը, վնասել նրա ազգային եւ տարածաշրջանային շահերին, այդ իսկ պատճառով պէտք է տէր կանգնել ,օսմանեանէ ժառանգութեանը: Ըստ վերլուծաբանների` Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութիւնում նէոօսմանիզմը հիմնուելու է մի քանի սկզբունքային դրոյթների վրայ. Թուրքիան այլեւս հանդէս չի գալիս ԱՄՆ եւ ՆԱՏՕ ,կրտսեր գործընկերոջէ դերում, քանի որ այս երկիրը համարւում է Կենտրոնական Եւրասիայի եւ տարածաշրջանի անվտանգութեան գլխաւոր բաղադրիչներից մէկը: Այստեղից էլ բխում են Կովկասում ,էահկէ ստեղծելու եւ Մերձաւոր Արեւելքում միջնորդական նախաձեռնութիւն ցուցաբերելու գաղափարները: Չպէտք է կարծել, թէ «նէոօսմանիզմը» սպառնալիք է Արեւմուտքին եւ Ռուսաստանին: «Նէոօսմանիզմն» ագրեսիւ կողմեր չունի: Մէկ այլ տեսակէտի համաձայն` նէոօսմանիզմն ունի երեք ընդգծուած գործօն. Երկրի ներսում եւ մուսուլմանական աշխարհի հետ (Մերձաւոր Արեւելք, Բալկաններ, Հիւսիսային Աֆրիկայ) գալ ընդհանուր համաձայնութեան: Այդ տարածաշրջանների երկրների դէմ հանդէս չգալ իմպերիալիստական դիրքերից: Օսմանեան կայսրութեան մաս կազմող նախկին երկրներին օսմանիզմի դաշտ բերել ,փափուկէ եւ հաւասարակշիռ քաղաքականութեամբ: Թուրքիան պէտք է վարի դիւանագիտական եւ տնտեսական առաւել ակտիւ քաղաքականութիւն` տարածաշրջանի առանցքային երկիր դառնալու համար: Նէոօսմանիզմի քաղաքականութիւնը Թուրքիային հնարաւորութիւն է տալու Արեւմուտքից ,պոկելէ այն, ինչը մուսուլմանական է` Բոսնիայ, Ալբանիայ, Կոսովո, անգամ հիմնականում քրիստոնեայ Մակեդոնիա եւ Բուլղարիայ (հաշուի առնելով այս երկրներում մուսուլման բնակչութեան առկայութիւնը): Մի շարք վերլուծութիւնների համաձայն` Անկարայի ղեկավարութիւնը «նէոօսմանիզմի» քաղաքականութեան իրականացման համար որպէս միջոց օգտագործելու է, այսպէս կոչուած, ինտէգրացիոն միջանցքները, ինչը սկիզբ է առնելու Թուրքիայից: Այն հիմնուած պէտք է լինի թուրքական «soft power»-ի վրայ, որն ունի երկու հիմնական տարր` տնտեսական հզօրութիւն եւ դեմոկրատիայի փորձ: Յայտնի նման միջանցքները երեքն են. Թուրքիա-սիրիա-լիբանան-յորդանան-եգիպտոս, յետագայում ներառելով Իսրայէլն ու պաղեստինեան տարածքները (առաջին միջանցք): Իրաք եւ Պարսից ծոցի երկրներ (երկրորդ միջանցք): Իրան եւ Պակիստան (երրորդ միջանցք): Ուշադրութեան արժանի է յատկապէս երրորդ միջանցքը, որտեղ միահիւսուած են պանթիւրքիզմի եւ եւրասիականութեան դրոյթները: Մի կողմից` Թուրքիան ձգտելու է իր ազդեցութեան ոլորտ ներքաշել Իրանն ու Պակիստանը, ինչպէս նաեւ Աֆղանստանը, միւս կողմից` հետխորհրդային թիւրքական աշխարհը` Կենտրոնական Ասիան եւ Ադրբեջանը: Միջազգային յարաբերութիւնների եւ ռազմավարական վերլուծութիւնների կենտրոնի տնօրէն Սինան Օղանի կարծիքով` Թուրքիան միակ երկիրն է, որը կարող է յաւակնել Մերձաւոր եւ Միջին Արեւելքն արդիականացնողի դերին եւ ունակ է այդ տարածաշրջանը «հաշտեցնել» Արեւմուտքի հետ: Ակնյայտ է, որ Թուրքիան նպատակ ունի ոչ միայն վերականգնել Օսմանեան կայսրութեան նախկին սահմանները, այլեւ ձեռք բերել տարածաշրջանի էներգետիկ պաշարներն ու ենթակառուցուածքները, տրանսպորտային հանգոյցները, բանկային եւ հեռահաղորդակցութեան ցանցերը, ինչը երկիրը կը վերածի աշխարհաքաղաքական գերտերութեան: Աշխարհաքաղաքական գերտերութիւն դառնալու նկրտումներն ակնյայտօրէն երեւում են Ա.Դաւութօղլուի 2010թ. յունուարի 8-ի ելոյթում` Թուրքիայի դիւանագիտական կորպուսի հետ հանդիպման ժամանակ: Նա, մասնաւորապէս, ասել է, որ Թուրքիայի գերխնդիրը ոչ թէ տարածաշրջանային, այլ համաշխարհային տէրութեան դերակատարում ունենալն է, ինչը թոյլ են տալիս նրա ուրոյն աշխարհագրական դիրքը, պատմութիւնն ու դիւանագիտական փորձը: Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութեան որդեգրած սոյն մոդելը նոր է գործողութեան մէջ դրւում: Հետեւաբար, ելնելով երեք տարածաշրջանների (Մերձաւոր Արեւելք, Բալկաններ, Հիւսիսային Աֆրիկայ) հանդէպ ունեցած յաւակնութիւններից, քաղաքական, տնտեսական եւ այլ գործօնների առանձնայատկութիւններից` դժուար է կանխատեսել` գերակայութիւնը կտրուի ռազմական ուժի՞ն, թէ՞ դիւանագիտութեանը: Պարզ է, որ ,բացէ դիւանագիտութիւնը չի կարող օգնել Թուրքիային, քանի որ արաբական աշխարհը չի հրաժարուի ձեռք բերած ինքնուրոյնութիւնից, հետեւաբար Թուրքիան պէտք է իրականացնի «լուռ» դիւանագիտութիւն` օգտագործելով բոլոր տեսակի լծակները: Թերեւս, միանալու քաղաքական կամք կարող են դրսեւորել Սիրիան եւ Պաղեստինը` հաշուի առնելով իսրայէլական գործօնը: Իսրայէլի նկատմամբ պասիւ դիրքորոշումը եւ նաւթային հարուստ ռեսուրսներ ունեցող միւս արաբական երկրների հանդէպ Թուրքիայի վարած քաղաքականութիւնը կարող են բախման յանգեցնել անգլո-ամերիկեան ուժերի հետ: Այնպէս որ, Թուրքիան այս հարցում բազմաթիւ խնդիրներ ունի: Կան վկայութիւններ նաեւ այն մասին, որ չափաւոր իսլամիստների Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութիւնն ամերիկեան մշակում է, եւ դրա հեղինակը հանրայայտ նէոկոն Փոլ Վոլֆովիցն է: Պատահական չէ, որ Թուրքիայի այս նոր քաղաքականութեան հետեւում կանգնած են նաեւ ամերիկեան նէոպահպանողականները (նէոկոններ): Թուրքական առաջատար վերլուծական կենտրոնների փորձագէտների գնահատականներով` այս գաղափարախօսութիւնն Ամն-ի կողմից թուրքական վերնախաւին պարտադրուած քաղաքականութիւն է: Համարւում է, որ այն ԱՄՆ եւ ,ուղեղային կ'ենտրոններիէ մշակած, ռազմավարական հեռահար նպատակներ հետապնդող ծրագիր է. միջնորդ պետութեան, այս պարագայում` Թուրքիայի միջոցով տարածաշրջանում, մասնաւորապէս` արաբական աշխարհի վրայ իշխելու քաղաքականութիւն: Այս առումով ,նէոօսմանիզմնէ ընդհանուր աղերսներ ունի Ամն-ի կողմից մշակուած յայտնի «Մեծ Մերձաւոր Արեւելքի» նախագծի հետ: Դաւութօղլուն չի թաքցնում, որ գաղափարախօսութեան ակունքները եւ ընդհանրապէս ,նէոօսմանիզմէ եզրը ծնունդ են առել Ամն-ից, եւ որ Թուրքիայի ապագայի մասին իր տեսլականի հիմքում մասամբ ընկած են Ջորջ Ֆրիդմանի աշխատութեան որոշ դրոյթներ11: Գաղափարախօսութեան խրախուսումն Ամն-ի կողմից հետապնդում է մէկ այլ նպատակ եւս` չէզոքացնել Թուրքիայի ազգայնական եւ քեմալական ուժերի նկրտումները, քանի որ Ամն-ը չի ցանկանում այդ երկիրն ազգային ուժեղ պետութիւն տեսնել: Բացի այդ, Ամն-ին ձեռնտու է իսլամական աշխարհի ,առաջնորդիէ դերում տեսնել իր դաշնակից Թուրքիային` Իրանի փոխարէն: Նէոօսմանիզմի իլամական յենասիւնը Նէոօսմանականութեան գաղափարախօսութիւնից չի կարող առանձնանալ իսլամը: Իսլամական գործօնը (İslamcılık) հանդէս է գալու որպէս համախմբող ուժ, քանի որ գաղափարախօսութեան հիմնական թիրախ դիտւում է իսլամական աշխարհը, առաջին հերթին` Մերձաւոր Արեւելքի արաբական ու Հիւսիսային Աֆրիկայի մի քանի իսլամական երկրներ: Այս ամէնն ուղղուած է նաեւ Իսրայէլի քաղաքականութեան դէմ: Ինչպէս ցոյց են տալիս թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւնների վերջին զարգացումները, արւում են գաղափարախօսութեան իրականացման առաջին քայլերը` իսլամական աշխարհին սիրաշահելու նպատակով: Յետագայում այն կ'ընդգրկի բալկանեան երկրները` Ալբանիան, Բոսնիան, Մակեդոնիան, Բուլղարիան, որից յետոյ, ըստ նէոօսմանականների, Ստամբուլը ողջ իսլամական աշխարհի համար պէտք է դառնա նէոխալիֆայութեան (Neo-Halifelik) կենտրոն: Գաղափարախօսութեան ծիրում են գործում հիմնականում իշխող Ազկ-ն, իսլամական կողմնորոշում ունեցող Ալլահի բանակ, Ալլահի զինուորներ, Իսլամական յեղափոխութեան մարտիկներ խմբակցութիւնները: Քեմալական կողմնորոշում ունեցող զինուորականութիւնն, ընդդիմադիր Ժողովրդա-հանրապետական կուսակցութեան հետ միասին, անընդունելի է համարում այս նախաձեռնութիւնը: Նրանց կարծիքով` ներկայիս վարչակազմը որդեգրել է յաւակնոտ, անիրատեսական նախագիծ, որը հեռացնելու է Թուրքիային Աթաթուրքի հանրապետական սկզբունքներից: Միեւնոյն ժամանակ, քեմալականներին մտահոգող եւս մէկ գործօն է ,քրդական հարցըէ, քանի որ նէոօսմանիզմի կիրառման դէպքում քրդերը բոլոր մուսուլմանների նման կ'ունենան լայն մշակութային ինքնուրոյնութիւն: Փաստօրէն, նէոօսմանիզմը բազմամշակոյթ հանրութեան գաղափարական հիմնաւորում է: Դրանով այն հակադրւում է քեմալականութեանը, որը ձգտում է թուրքական պետութեան միատարրութեան: Նէոպանթիւրքիզմ Յաջորդ գաղափարախօսութիւնը, որը վերածնունդ է ապրում, պանթիւրքիզմն է, նորովի մեկնութեամբ` նէոպանթիւրքիզմը: Պանթիւրքիզմը հզօր գործիք էր Ամն-ի համար ընդդէմ Խորհրդային Միութեան: Սակայն վերջինիս փլուզումից յետոյ, երբ Թուրքիայի` թիւրքախօս ազգերին համախմբելու փորձերն աւելի ռէալ հարթութեան մէջ դրուեցին, դա Ամն-ին անհանգստանալու տեղիք տուեց: Թէեւ ամերիկեան քաղաքական շրջանակները դեռ օգտագործում են պանթիւրքական (ոյղուրական) գործօնը` այն ուղղելով գլխաւորապէս Չինաստանի դէմ, որն այսօր կարող է մրցակցել Ամն-ի հետ: Պանթիւրքիստների գլխաւոր նպատակը թիւրքախօս ժողովուրդներին մէկ ընդհանուր պետութեան մէջ ընդգրկելն է` հաշուի չառնելով նրանց աշխարհագրական տարածման սահմանները, մշակութային տարբերութիւնները: Այս գաղափարախօսութեան իրականացման ճանապարհին առաջնային է համարւում թիւրքական էթնոսի համախմբումը` Չինաստանից մինչեւ Ադրիատիկ ծով: Կարեւորւում է նաեւ տնտեսական գործօնը, որն այդ համախմբմանը տալիս է աւելի ընդգծուած բնոյթ, քանի որ Միջին Ասիայի նաւթային պաշարները` ,թուրանական նաւթըէ, Թուրքիայի էներգետիկ խնդիրների լուծման ճանապարհն են: Նէոօսմանների եւ նէոպանթիւրքիստների միջեւ բաւական մեծ տարաձայնութիւններ կան, քանի որ վերջիններիս համար հիմնական նշանակէտը էթնիկական գործօնն է, որը համախմբում է թիւրքախօս ժողովուրդներին, այլ ոչ թէ կրօնականը (սեմական արաբներ, բալկանեան մուսուլմաններ): Անգամ այս տարաձայնութեան պարագայում նէոօսմանները պանթիւրքիզմը դիտում են որպէս այլընտրանքային ճանապարհ, օսմանիզմին հետեւող, այն լրացնող գործօն, որոնց վերջնանպատակն է դառնալու թուրքական եւրասիականութիւնը: Այնպէս որ, թիւրքիզմը որպէս գաղափարախօսութիւն երբեւէ հետընթաց չի ապրել եւ կարող է օգտագործուել տարածաշրջանային անկանխատեսելի փոփոխութեան դէպքում: Ցայտուն օրինակ է Իրաքեան վերջին պատերազմը, երբ ազգայնական ուժերը, այդ թւում եւ ուլտրազգայնական գեներալները, քարոզչական եւ ռազմական օգնութիւն ցուցաբերեցին իրաքեան թուրքմէններին: Պանթիւրքիստական գաղափարախօսութեան կրողներն են Աշկ-ն (Ազգայնական շարժում կուսակցութիւն), զինուորականութեան ուլտրազգայնական թեւը, կիսառազմականացուած «Գորշ գայլեր» ազգայնական-ծայրահեղական խմբաւորումը: Թուրքական եւրասիականութիւն Եւրասիականութեան գաղափարախօսութիւնը եւ դրա նկատմամբ պետական մակարդակով հետաքրքրութիւնը համեմատաբար նոր երեւոյթ են: Այն ընդհանուր առմամբ տարբերւում է ռուսական եւրասիականութիւնից, որի հայեցակարգերի մշակման գործում մեծ դերակատարում ունեն Ն.Ս. Տրուբեցկին, Պ.Ն. Սաւիցկին, Գ.Վ. Ֆլորովսկին: Վերջիններս համարում էին, որ Ռուսաստանն իր պատմամշակութային իւրայատկութեամբ կարող է լինել Եւրասիայի կորիզը` շեշտը դնելով ասիա-թիւրքական աշխարհի միութեան վրայ, ինչն, իր հերթին, պէտք է հանդէս գա ընդդէմ Արեւմուտքի: Մեր օրերում այս գաղափարախօսութիւնը զարգացրեց Ա.Դուգինը: Սակայն թուրքական եւրասիականութիւնը ներկայումս այլ միտումներ ունի: Թուրքական ծագումով ամերիկացի հետազօտող Սեներ Աքթիւրքը, ուսումնասիրելով թուրքական եւրասիականութեան երեւոյթը, համարում է, որ այն նպատակ ունի հաշտեցնել նախկին կայսրութիւնները` Թուրքիան եւ Ռուսաստանը: Ըստ հեղինակի, թուրքական եւրասիականութիւնը պանթիւրքիզմի, նէոօսմանիզմի հետ միասին դարձել է ժամանակակից թուրքական ինտելեկտուալ լանդշաֆտի ինքնագիտակցութեան բաղադրամասերից մէկը: Հեղինակի բնորոշմամբ` թուրքական եւրասիականութեան կ'առուցուածքային առանձնայատկութեան մէջ գլխաւորը Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի պայքարն է ընդդէմ Արեւմուտքի: Այդ պայքարի արդիւնքում պէտք է ստեղծուի Եւրասիական միաւորում սլաւոնական եւ թիւրքական ժողովուրդներից: Ստացւում է, որ թուրքական եւրասիականութիւնն արեւմտեան գերիշխանութեանը հակակշռող նախագիծ է: Փորձագիտական հանրութիւնում թուրքական եւրասիականութեան շուրջ բազմակարծութիւնը ոչ միայն չի բացայայտում այս գաղափարախօսութեան բուն էութիւնը, այլեւ խճճում է տեսակէտներն ու բարդացնում կանխատեսումները: Այդուհանդերձ, թուրքական եւրասիականութիւնն ունի մի քանի ուղղութիւն, որոնց շուրջ մօտեցումները թուրքական տարբեր կուսակցութիւններում տարբեր կերպ են արտայայտւում: Այս ամէնի հետեւանքով քաղաքական ուժերի միջեւ առաջանում են տարաձայնութիւններ` խոչընդոտելով այդ մօտեցումների շուրջ ընդհանուր տրամաբանութեան առաջացմանը: ԱԶԿ իշխող կու սակցութիւն.- Եւրասիականութեան որոշ դրոյթներ արժանանում են նէոօսմանների հաւանութեանը, մօտեցումները, սակայն, խիստ տարբերւում են միւսներից: Այս մօտեցման ,առաջամարտիկըէ կրկին Ա.Դաւութօղլուն է, որն Արտաքին տնտեսական յարաբերութիւնների խորհրդի (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) անցկացրած Թուրք–Եւրասիայ գործարար համագործակցութեան հաւաքոյթին (2010թ. փետրուարի 5) ) բացայայտեց իր տեսլականը Եւրասիայ շարժուելու ճանապարհին: Դաւութօղլուն առաջարկում է ստեղծել Եւրասիական միութիւն, որն ունակ կը լինի հիմնել տնտեսական հզօր դաշտ: Ըստ նրա` Բաքու-թբիլիսի-կարս երկաթուղին պէտք է դառնա Միջին եւ Արեւելեան Ասիաները կապող օղակը: Իսլամաբադից մինչեւ Ստամբուլ ձգուող երկաթուղին` արեւելք-արեւմուտք հատող խաչմէրուկը, հաղորդակցման լայն հնարաւորութիւններ է տալու տարածաշրջանի տնտեսական համագործակցութեանը: Թուրք վերլուծաբանները կարծում են, որ Եւրասիական միութեան ,ստեղծումըէ մարտահրաւէր է` ուղղուած Եւրամիութեանը: Իրականում ինչ զարգացումներ կը լինեն այս ուղղութեամբ` դեռեւս յայտնի չէ, քանի որ ասիական երկրների կողմից Եւրասիական միութիւն ստեղծելու յստակ արձագանքներ չկան: Դաւութօղլուի յայտարարութիւնը կարող է նաեւ մէկ այլ ենթատեքստ ունենալ. նման առաջարկով հանդէս գալը կարելի է դիտել նաեւ Եւրամիութեանն այլընտրանքային կառոյցի ձեւաւորման փորձ` Թուրքիայի եւրաինտէգրման հաւանական ձախողման ֆօնին: Ազգայնական ուժեր.- Ուլտրազգայնական եւ աջ կենտրոնամէտ քաղաքական, զինուորական ուժերը գտնում են, որ եւրասիականութեան հիմնական նպատակը պէտք է լինի Անդրկովկասի եւ Միջին Ասիայի թիւրքական պետութիւնների հետ սերտ յարաբերութիւնների հաստատումը: Սա էլ, իր հերթին, հիմք կը դառնայ յետագայում դէպի այդ տարածաշրջաններ Թուրքիայի քաղաքական եւ քաղաքակրթական առաջխաղացման համար: Կարճ ասած` ազգայնական ուժերի շրջանակում թուրքական եւրասիականութեան ելակետային դրոյթները հիմնւում են թիւրքիզմի գաղափարի վրայ եւ որեւէ նոր բան չեն առաջարկում: Անշուշտ, խօսքը ոչ թէ եւրասիական (տնտեսական եւ այլն), այլ թիւրքական միութեան մասին է: Լիբերալ ուժեր.- Ազատական կողմնորոշում ունեցող քաղաքական ուժերի15 կարծիքով` գաղափարախօսութեան առանցքը Թուրքիան Եւրոպայի եւ Ասիայի միջեւ կամրջի վերածելն է, որը կը յանգեցնի ընդհանուր տնտեսական դաշտի ստեղծմանը: Քեմալական ուժեր.- Քեմալականները բաւական հետաքրքիր ձեւակերպումներ ունեն, ինչի արդիւնքում այս գաղափարախօսութեան մէջ առաջացել է նոր ենթաուղղութիւն` քեմալական եւրասիականութիւն: Քեմալական եւրասիականութիւնը կտրուկ շրջադարձ է կատարում արեւմտեան արժէքներից, ինչն արդէն իսկ շեղում է Քեմալ Աթաթուրքի դրոյթներից, եւ հայեացքն ուղղում է դէպի արեւելք: Այս ուղղութեան ներկայացուցիչները կարեւոր են համարում ստեղծել ,մեծ Եւրասիական տարածութիւնէ,որի կազմում կարող են մտնել Չինաստանը, Ռուսաստանը, Թուրքիան եւ Իրանը16, իսկ դա հեռանկարում կարող է նպաստել նոր ռազմական միութեան ստեղծմանը, որն, անշուշտ, ուղղուած կը լինի Ամն-ի դէմ: Այս ուղղութիւնն անհրաժեշտ հաւանութեան չի արժանանում նուիրեալ քեմալականների կողմից եւ աստիճանաբար պառակտում է վերջիններիս շարքերը: Վերջին մի քանի ամիսներին թուրքական իշխանութիւնների հրահանգով բանակի բարձրաստիճան զինուորականների ձերբակալութիւնները մասամբ նպատակային քաղաքականութիւն էին` հականէոօսմանականների եւ ուլտրազգայնականների դէմ, միւս կողմից` նաեւ ներկայիս հիմնական ընդդիմադիր ուժին` Ժհկ-ին թուլացնելու նախաձեռնութիւն, որոնց սատարում են վերջինները: Եւրասիականութեան գաղափարը, փաստօրէն, ներքաշել է Թուրքիայի տարբեր գաղափարախօսութիւններ ունեցող կուսակցութիւնների` ինչպէս «չափաւոր իսլամիստների», այնպէս էլ ձախ ընդդիմադիրների` մարքսիստ-սոցիալիստների (Tֆrkiye İşջi Partisi - Թուրքիայի բանուորական կուսակցութիւնը սերտ յարաբերութիւններ ունի Եւրասիական շարժման ռուս ակտիւիստների հետ եւ բաւական մեծ աջակցութիւն է ստանում Ամն-ից), անգամ ազգային եւ դաւանական փոքրամասնութիւնների (ալեւիներ): Միեւնոյն ժամանակ, այս գործընթացներով հետաքրքրուած են նաեւ Թուրքիայի բարձրաստիճան զինուորականութիւնը, որոշ ինտելեկտուալ շրջանակներ («ուղեղային կենտրոնների» առաւել ընդգծուած ներկայացուցիչներ` Ալի Շահին, Սուլեյման Շէնսոյ19): Ընդ որում, գլխաւոր երեք գաղափարախօսութիւններն անհրաժեշտ մակարդակով քարոզւում են հասարակութիւնում, որի համար առաւել արդիւնաւէտ քարոզչական լծակ են ծառայում Թուրքիայի «ուղեղային կենտրոնները», պետական համալսարանները: Պատահական չէ, որ ս.թ. մարտի 2-3-ը Անկարայի համալսարանում անցկացուեց եւրասիական սիմպոզիում, որին մասնակցեցին Թուրքիայի յայտնի գիտնականներ, հետազօտական կենտրոնների ներկայացուցիչներ, քաղաքական գործիչներ, զինուորական եւ պետական ծառայողներ: Օրակարգում հետեւեալ հարցերն էին. եւրասիականութիւնը որպէս Թուրքիայի ներկայիս արտաքին քաղաքականութեան ուղղութիւն, Եւրասիայի ռազմավարական նշանակութիւնը, տարածաշրջանին առնչուող անվտանգութեան խնդիրները, տնտեսական զարգացման եւ համաշխարհային ճգնաժամից դուրս գալու ելքերը, այդ թւում` եւրասիկան քաղաքակրթութեան պատմութեան եւ այլ հարցերի շուրջ, որոնք առ այսօր դուրս են մնացել թուրք մտաւորականների տեսադաշտից: «Նորավանք» Արեստակես Սիմաւորեան Ա.Սիմաւորեան` «Նորավանք» ԳԿՀ Հայագիտական կենտրոնի աւագ փորձագէտ:

---