Յարութ Սասունեան «Կալիֆոռնեան կուրիեր»-ի հրատարակիչ Հայոց Ցեղասպանութեան հարցում Բուշի վարչակազմի անյարգալից վերաբերմունքը ամերիկահայերին աւելի շատ է վիրաւորում, քան Թուրքիայի` այդ փաստը ճանաչելու մերժումը: Նրանց հետաքրքրում է, թէ ինչի՞ց է, որ այս հզօր երկրի ղեկավարները աւելի շատ անհանգստացած են մի անյուսալի արտասահմանեան պետութեան հանդարտեցմամբ, քան հայկական ծագում ունեցող իրենց սեփական քաղաքացիների` այդ ցեղասպանությունից փրկվածների ժառանգների, ցավի եւ տառապանքի մեղմացմամբ; ինչու՞ Միացեալ Նահանգների պաշտօնեաները, անտեսելով Հայոց Ցեղասպանութեան մասին ապացուցուած փաստերը, պահանջում են, որ իրականցուի եւս մէկ ուսումնասիրութիւն, այնպիսին, ինչպիսին Իրանի նախագահն էր պահանջում Հոլոքոստի համար; եւ ինչու՞ են Թուրքիային թոյլ տալիս, որ անիմաստ սպառնալիքներով վախեցնի Միացեալ Նահանգներին: Բուշի վարչակազմի մտածելակերպն աւելի խորութեամբ հասկանալու համար մենք ցանկանում ենք ներկայացնել հատուածներ վերջերս կայացած երկու մամուլի ասուլիսներից, որոնք կազմակերպել էին Հայոց Ցեղասպանութեան հարցում իրենց թուրքամետ հայեացքներով յայտնի ամերիկացի բարձրաստիճան պաշտօնեաները: Առաջինը բերում ենք 2007թ.-ի փետրուարի 1-ին` նախքան արտգործնախարար Աբդուլահ Գիւլի ժամանումը Վաշինգտոն, ԱՄՆ փոխպետքարտուղարի տեղակալ Մեթյու Բրայզայի արած մեկնաբանութիւնները ի պատասխան թուրք լրագրողների հարցերին: «Մեր դիրքորոշումը Հայոց Ցեղասպանութեան մասին Կոնգրեսի բանաձեւի նախագծի վերաբերեալ այն է, որ մեր քաղաքականությունն իհարկէ մնում է անփոփոխ: Մենք չենք հաւատում, որ քաղաքական յայտարարութիւնները, կամ դիւանագիտական յայտարարութիւնները այս հարցը լուծելուն յարմար ուղի են, այսինքն թէ ինչպէս անուանել1915թ.-ի այն սարսափելի իրադարձութիւնները: Ես համոզուած եմ, որ մենք բոլորս համաձայն ենք, որ եղածը մի սարսափելի ողբերգութիւն էր: Սարսափելի է: Դա մի հարց է, որն ունի այնքան շատ կողմեր, այնքան խճճուած անկիւններ, այնքան տարբեր տեսակետներ, որ քաղաքական գործիչները չեն կարող այն ըստ արժանւոյն գնահատել պարզապէս մի սահմանում տալով: Մենք կցանկանայինք իրականացած տեսնել հետւյալը. որ գիտակ մարդիկ, սովորական մարդիկ, պրոֆեսորները, փիլիսոփաները, պատմաբանները երբեւէ մի հնարաւորութիւն ունենան նստելու եւ առանց շտապելու անկեղծ քննարկում ծավալու, ինչի շնորհիւ կպարզուի պատահածի էությունը եւ Թուրքիայի ու Հայաստանի հասարակությունները կկարողանան հաշտուել իրենց անցեալի եւ միմեանց հետ: Դուք չեք կարող դա անել քաղաքական որոշման միջոցով: «Թուրքական եւ հայկական կառավարութիւնները խօսել եւ խոսում են պատմական յանձնաժողովների մասին: Նրանք խոսում են դիւանագիտական քննարկումների ինչպէս նաեւ յարաբերութիւնները լավացնելու մասին: Ի յաւելումն, Հրանտ Դինքի ողբերգական սպանութիւնը 301-րդ յօդուածի առաւել ինտենսիվ քննարկման անհրաժեշտութիւն է առաջացրել: Քաղաքական իրողութիւնն այնպիսին է, որ թուրքական կառավարութեան համար դժուվար է պարզապէս վերացնել 301-րդ յօդուածը: Մենք հասկանում ենք դա: Սակայն ես կարծում եմ, որ հեռանկարի տեսակետից հիանալի քայլ կլինէր որ 301-րդ յօդուածի խնդիրը «մեջտեղից դուրս գար», քանի որ այդ յօդուածն առիթ է տալիս, որ Թուրքիայից դուրս ապրող մարդիկ քննադատեն այդ երկիրը: Մենք Թուրքիայի բարեկամն ենք: Յուսով եմ, որ Թուրքիան մեզ համարում է աշխարհում իր ամենամօտ բարեկամներից մէկը: Այդ ոգով մենք ցանկանում ենք անել այն ամէնն ինչ կարող ենք, յանուն նրա, ինչը մեր կարծիքով աւանդոյթ է թուրքիայումն այն է` հանդուրժողականութեան եւ բոլոր տեսակի էթնիկ եւ կրոնական համայնքների համակեցութիւն: Մենք ցանկանում ենք որ աշխարհը, յատկապէս Եւրոպան հասկանան, թէ ինչ դրական արդիւնքներ ունի Թուրքիան: 301-րդ յօդուածը դեռ դժուարացնում է դա: Այն ձգող ազդեցութիւն ունի Եւրոպայի մտածելակերպի վրայ եւ ստիպում է բոլորին կենտրոնանալ այդ հարցի վրայ առաւել, քան Թուրքիայի ողջ բարդ պատմութեան»: Յաջորդը փոխպետքարտուղար Դենիել Ֆրիդի` թուրք լրագրողներին փետրուարի 8-ին աված մեկնաբանություններն են Գիւլի Վաշինգտոն կատարած այցի աւարտին: «Մենք քննարկել ենք այդ ներկայացուած բանաձեւը [Հայոց Ցեղասհանության մասին, Հ.Ս], որն առնչւում է հայ-թուրքական հարցերին, որը, ինչպէս դրա կողմնակիցներն են անուանում, Հայոց Ցեղասպանութեան մասին է: Վարչակազմը չի պաշտպանում այս օրինագիծը: Վարչակազմը դէմ է դրան: Մենք յստակօրէն ասել ենք դա: Մենք շարունակում ենք ասել դա: Այս օրինագծի հարցով այսօր աւելի ուշ ես պատրաստւում եմ հանդիպել Կոնգրեսի առանցքային դէմքերի հետ եւ ակնկալում եմ, որ մեր ջանքերը կշարունակուեն: Ես, ու կարծում եմ, նաեւ մարդիկ, որ Միացեալ Նահանգների վարչակազմում աւելի բարձր պաշտօն ունեն քան ես, կքննարկեն սա: Մեր փաստարկը էապէս սա է: Այսպիսի օրինագիծը կվնասի թուրք- ամերիկեան յարաբերութիւնները` չունենալով ոչ մի լաւ նպատակ: Այսպիսի օրինագիծը իրականում չի նպաստի հայ-թուրքական երկխոսությանը եւ չի նպաստի Թուրքիայի` իր սեփական անցեալի ուսումնասիրման գործընթացին: «Ես միշտ այն կարծիքին եմ եղել, որ ժողովրդավարական երկրները կարիք ունեն առերեսվելու իրենց սեփական անցալի մութ էջերի հետ... Մեր կարծիքով Թուրքիան` հայերի հետ ունեցած իր սեփական պատմութեան հետ առերեսվելու գործընթացում է: 1915-ի սպանութիւնները սարսափելի էին: Դրանք պէտք է ուսումնասիրվեն անկեղծօրէն եւ առանց թաբուների, սակայն ոչ նրա համար, որ հայերն ասում են թէ թուրքերը պէտք է անեն դա, այլ որ թուրքերը ժողովրդավարութիւն կառուցելու եւ այն խորացնելու գործընթացում իրենց սեփական պատճառներից ելնելով ընդհարվում են այս հարցերի հետ: Ես կարծում եմ, այս գործընթացը Թուրքիայում ընթանում է: Այն ցավոտ է: Այն յոյզերի տեղիք է տալիս: Այսպիսով իմ փաստարկը Կոնգրեսին կլինի այն, որ պէտք է թոյլ տան այս բնական եւ ցավոտ գործընթացը Թուրքիայում զարգանա ոչ թէ արտաքին ճնշման, այլ օգնութեան ու օժանդակության միջոցով: Դա կլինի իմ փաստարկը: Ես հիմա չեմ ակնկալում, թէ բոլորը կընդունեն դա, սակայն ես կանեմ հնարաւորը: Եվ ես միակը չեմ լինի: Կլինեն ինձանից աւելի բարձրաստիճան անձինք, որոնք կանեն դա եւ ցոյց կտան, որ թուրք-ամերիկեան յարաբերութիւնները չեն տուժի իզուր տեղը: Սակայն սա ակնյայտօրէն մի շատ յուզական հարց է, եւ ես հաւատացած եմ, որ Թուրքիայի շահերից է բխում իր սեփական խնդիրներից ելնելով քայլեր ձեռնարկել` ուսումնասիրելու իր անցեալը եւ ձեռք մեկնելու աշխարհի հայութեանը եւ Հայաստանին որքան էլ որ թուրքերին դուր չի գալիս այն ամէնն ինչ ասում են հայկական համայնքները: Խօսնակ Փելոսին եւ արտգործնախարար Գիւլը չհանդիպեցին: Մենք կարծում ենք, որ այսպիսի մի հանդիպումը լաւ բան կլինէր: Խօսնակը, թոյլ տվեք այս կերպ արտայայտուել, ոչ միշտ է լսում վարչակազմի բոլոր խորհուրդները: Փելոսին ներկայացնում է մի այլ քաղաքական կուսակցութիւն: Վերջ ի վերջոյ նա, ես կասէի, Կոնգրեսի ընդդիմութեան ղեկավարն է: Մենք չենք օժանդակում այս բանաձեւին: Մենք ջանք կգործադրենք, որ այս բանաձեւը չընդունվի: Սա վարչակազմի դիրքորոշման մի պարզորոշ յայտարարութիւն է: Յուսով եմ, որ Թուրքիան առանց նայելու այս օրինագծին, կգործադրի բոլոր ջանքերը ձեռք մեկնելու Հայաստանին ու հայերին եւ կգործադրի ամէն ջանք` քննելու իր սեփական պատմութիւնը, ոչ թէ արտաքին ճնշման ներքոյ, այլ որ դա անհրաժեշտ է Թուրքիայի` որպէս ժողովրդավար երկրի զարգացման համար: Իր սեփական պատմութեան մասին քննարկումները Թուրքիայում, Օրհան Փամուքի նման գրողների դիրքորոշումը, մտաւորականների դիրքորոշումը, վեց տարի առաջ թուրք գիտնակաների մասնակցութիւնը «Ճշմարտութիւն եւ հաշտեցման յանձնաժողով»-ին [ուղղում. «ճշմարտութիւն»-ը TARC անուան մի մասը չէր - (ՆՏ. Խօսքը Թուրք-հայկական հաշտեցման յանձնաժողովի մասին է, որի անունը պ. Ֆրիդը մի փոքր աղավաէել է)], այս ամէնը արտաքին որեւէ ճնշման արդիւնք չէ: Օրհան Փամուքին չի հետաքրքրում հայերի կարծիքը: Սա թուրքական ներքին գործընթացների արդիւնք է: Ես ողջունում եմ սա եւ հոյս ունեմ, որ Թուրքիան իր սեփական պատճառներից ելնելով կանի ամէն ինչ, որ ձեռք մեկնի Հայաստանին եւ հայերին: Մեծ տերությունները չեն վախենում առերեսուել իրենց անցեալի մութ էջերի հետ: Միացեալ Նահանգներն էլ ստիպուած են եղել կանգնել այդպիսի առերսման առջեւ, եւ քանի դեռ մենք դա չէինք արել, մենք չէինք հասել մեր ինքնութեան լաւագոյն վիճակին, մենք հաւատարիմ չէինք մեր լաւագոյն ավանդութներին: Հաւատացած եմ, որ նոյնը ճիշտ է բոլոր երկրների համար: Այդ իսկ պատճառով հաւատացած եմ, որ նոյնը վերաբերում է նաեւ Թուրքիային: Յուսով եմ Թուրքիան կանի սա ոչ թէ Միացեալ Նահանգներին դուր գալու համար, այլ հենց իր համար, եւ դրան լաւագոյնս նպաստելու համար Միացեալ Նահանգները պէտք է լինեն բարեկամ, այլ ոչ թէ բանաձեւեր ընդունեն: Դա իմ տեսակետն է եւ ես յուսով եմ, որ կարող եմ օգնել դրանում Կոնգրեսին համոզուել:» Դեն Ֆրիդի մեկնաբանութիւնների շարքում ամենադատապարտելին այն է, որ Հայոց Ցեղասպանութեան «բանաձեւը իզուր տեղը կվնասի թուրք ամերիկեան հարաբերություներին»: Թւում է որ, թէ' նա, եւ թէ' Բրայզան աւելի անհանգստացած են թուրքերի մտահոգութիւնները փարատելով, քան այն փաստով, որ աշխարհի երեսից գրեթէ ջնջուել էր մի ամբողջ ազգ: Թւում է նրանք մոռացել են, որ այս կոնգրեսի օրինագիծը աւելի շատ նպատակ ունի վերահաստատել Ամերիկայի կողմից` Հայոց Ցեղասպանութեան աւելի վաղ կայացած ճանաչումը, քան ճնշում է գործադրում Թուրքիայի վրայ: Իսկական ժամանակն է, որ ամերիկացի այս պաշտօնեաները դադարեցնեն ամօթալի քաղաքական խաղեր խաղալ եւ սկսեն Ցեղասպանութիւնը կոչել իր իսկական անունով:

---