Հայկական պարարուեստի մէջ իրենց ուրոյն տեղն ունեն ծիսական պարերը: Հայկական ծիսական պարը կրում է Հայ ժողովրդի արեւապաշտական գաղափարախոսական ոգին: Պարը դառնում է միջոց, դառնում է լեզու եւ խոսք, որի միջոցով ազգի սերունդին է փոխանցուում հիմնական գաղափարը, իմաստութիւնը: Ծիսական պարերի միջոցով կապ է ստեղծւում հայոց արեւապաշտական գաղափարախոսական խորհրդանիշների եւ նրանց կրողի միջեւ:

 Ուզուն Դարա պարը հայ ժողովրդական ծիսական պարերից է, որի պարային երաժշտութիւնը վերականգնել է Ալ. Սպենդիարեանը: Պարի կատարման շարժումների առանձնահատկութիւնները, արտահայտած գաղափարը, պարի պատմութիւնը տանում է հայոց մշակոյթի նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջան: Ժամանակակից աւան դապատումներում նշուում է, որ Ուզուն Դարա պարը պահպանուել է Զանգեզուրի լեռն աշխարհում: Ամենայն հաւանականութեամբ, պարի պահպանման վայրը կարող է լինել՝ Սիւնյաց լեռնաշխարհը: Ըստ վիպասան Մուրացանի «Խորհրդաւոր միանձնուհի» վիպա կի Ուզուն-Դարա՝ երկայն ձոր, լեռնաշղթան, պատկերւում է որպէս մի երկայնաձիգ լեռ նաշղթա, որը երբեմն ուղղաձիգ է, երբեմն աջ եւ ձախ խոտորուած:

 

Հրաչյա Աճառեանի Արմատական Բառարանում եւ Նոր Հայկազեան Բառարանում

Ուզուն եւ դարա բառերը մեկնաբանւում է այսպես.

ուզել -ռամկական բառ- յուզել- խնդրել, կամիլ, ուզելով,

ուզ- հարսի ու փեսայի գլխին դրւած պսակ,

զուզ-հաստատ կամ նախապարգեւ,(գրաբար)

դարա, 

դար- գահ, բարձրավանդակ, քարանձաւ, զառիթափ,

-դար- ամենայն թիւ կամ դար,

-դարան- ծածուկ տեղ,

-դարան նստեր-ի դարան մտեալ, որ ատիցէ զընկեր յիւր եւ դարան գործիցէ նմա,

-եղիցի գան ի օձ դարանակալ ի ճանապարհի,

-նստի դարանեալ ի մեծամեծս դեւն ի ներքս մտեալ դարանէր, այլ որ ինչ նմա դարանալեալն էր ուր հին վիշապն դարանելոցն էր,

-ի հարազատ եւ յընտանի գեղեցկութե զրկեալք զօտարուսին դարանացուցանեն:

 

«Ուզունդարա» պարի էպիկական բովանդակութեանը համապատասխանում է պարանուան հետեւեալ մեկնաբանումը՝ ուզուն-պսակ, դարա՝ծածուկ, դարանեալ իմաստը, այսինքն՝ պսակ եւ դարանեալ միտք:

 

Հայոց Տիեզերական արեւապաշտական գաղափարախոսութեան մէջ, արեւապաշ տական գաղափարներից մէկը համարւում է օձը կամ վիշապը: Պարադիցում Էնկի/Հայա Աստծո «գաղտնիքի տիրակալ» կոչումը ստացաւ Նաղաշ անունով օձը՝ Հայոձը(ց): Պարա դիցում հաջորդ օձի անունը Բուզուր է. «Նա, ով գիտի գաղտնիքի իմաստը», որը վերագրւում է սեմական ճյուղին:

 

Հայ ժողովրդական բանահյուսութեան մէջ, օձը չորս ծուծ ունի գլխի մէջ՝ երկուսը մահացու, երկուսը՝ կենսատու հատկութիւններով,մասնագիտական գրականութեան տուեալներով օձի գլխուղեղը նոյնպես քառամաս է՝առջեւի ուղեղ, միջին ուղեղ, ուղեղիկ, երկայնաձիգ ուղեղ: Բնականաբար օձի դրական եւ կենսատու՝ իմաստուն եւ բուժիչ հատկանիշները վերագրւում են հայոց տիեզերական խորհրդանիշը կրող Նաղաշ Հայ Օձին, որի հատկանիշները կրում է հայ մարդը, իսկ մահացու թունաւոր՝նենգ եւ դավադիր, օձի տեսակը վերագրւել է այն ազգերին, որոնց հետ ունեցել ենք հակադրութիւն եւ նրանք համարուել են Շահմար Օձ տեսակ:

 

Շահմար օձ են անւանել մարերին, իրանեան մեդացիներին: Հայ ժողովրդի ընկալումներում Շահմար Օձերը եւ Վիշապները միշտ կրել են Հայ մարդու, հայ աստուածների հսկողութիւնը եւ խոնարհուել ու ենթարկուել են նրանց:

 

Հայ ժողովրդական բանահյուսութեան մէջ, օձի իմաստութիւն, օձի հնարամտութիւն, օձ պարացնող արտահայտութիւնները հիմնականում վերագրւում են հայ կնոջը, ով հայ տղամարդուն հաւասար պայքարել է հայրենիքի եւ ընտանիքի համար եւ իր խելամիտ, իմաստուն արարքով նեցուկ է կանգնել,կանխել վերահաս վտանգը: Հիշենք, թեկուզ ըստ գործող անձանց՝ հայկական աւանդութեան փաստերը: 

Հայոց «Սասնա Ծռեր» էպոսի Ծովինար Թագուհին, ապրելով Մըսրում, խալիֆին չի տրւում, խաբում, ուղղակի «պարացնում է», մինչեւ Սանասարի եւ Բաղդասարի հասուն տղամարդ դառնալը եւ գերութիւնից ազատուելը: 

<Սասնա ծռեր> էպոսի մեջ Սիպտակ Դեւը փախցրել է Արմաղանին եւ յոթ տարի Արմա ղանը ապրել է Սիպտակ Դեւ կողքին, դեւին խաբել, խորամանկորեն համոզել, պարե ցրել, սակայն նրան չի տրվել, մինչեւ Մհերը կռվում հաղթել է Դեւին եւ ազատել Արմա ղանին: 

 

Այդպես է վարւում, խորագէտ, իմաստուն քաջ Տիգրանուհին՝«Տիգրան եւ Աժդահակ» առասպելի մէջ: Ով չի տրւում Աժդահակին եւ նրա համար երեխաներ չի ծնում, խաբելով վիշապին, միաժամանակ գաղտնի նամակ է ուղարկում եղբորը՝ Տիգրանին, որով հայտնում է Աժդահակի նենգ մտադրութեան մասին: Տիգրանը սպանում է Աժդահակին իրանի մեդական Աժին, այսինքն՝ Օձ, Դահակա ստորերկրեա վիշապին եւ ազատում Տիգրանուհուն:

 

Հայ ժողովրդական բանահիւսութեան մեջ օձի գաղափարի, խորհուրդի հետ կապուած պահպանուել են առած-ասացուածքներ, ասույթներ, բառեր. Արեւի երթուղու ըմբռնումը մերթ սարերի հետեւը, մերթ ջրերի մէջ ընկղմուելը առկա է «Օձեմանուկ, «Օց-Մանուկ» բառակապակցութեան մէջ, մի շարք բառեր՝ մօլօրակ, երկնօլօրտ, հայօց, վզնօց, թեւնօց եւ այլն:

 

«Օձի լեզու ունենալ» նշանակում է սուր, նենգ, թուացեալ քաղցր խոսք,

«Լեզուն օձը բնեն կհանի»՝ խոսքով, այնպես կհամոզի, որ օձին կխաբի:

«Օձ պարացնող»՝ մարդ, որ դիմացի օձանման կամ դժուար ենթարկուող մարդուն կարողանում է տարբեր հմտութիւններով, հնարքներով, իմաստուն քայլերով, խոսքով, համոզել, խորամանկորեն ենթարկեցնել:

 

Ուզուն Դարա պարը այն բացառիկ եւ յուրահատուկ ծիսական պարերից մէկն է, որտեղ գլխաւոր կատարողը միայնակ կինն է: Ով մարմնաւորում է իմաստուն օձի կերպարը եւ խորաթափանց ու դարանեալ լեզուով խոսում: Պարի ամենամեծ գաղտնիքը պարի հմայիլային շարժումների համադրութիւններն են, որոնք պարունակում են հայկական տիեզերաբանական պատկերացումների մի ամբողջական պահեստարան:

 

Ուզուն Դարա պարի մէջ պարողի թեւերի օձանման, ոլօր-մօլօր, հեզաճկուն յիւրաքանչիւր շարժում իմաստալից է, այն մերթ հետեւում է, մերթ օձի նման գլուխն է բարձրացնում, ուղիղ կանգնում պատրաստ հարձակման, երբ վտանգն է մեծանում, մերթ փաթաթում են իրար ձեռքերը, ասես դարանակալ գաղտնիքներ հիւսում: Թեւերը հեզաճկուն, օձագալար, պարոյրաձեւ շարժում դեպի վերեւ, դեպի գագաթ, իսկ այնտեղից էլ պտոյտ ներքեւ ու նորից դեպի վերեւ: 

 

Հերոսուհու ոգու հուզական պոռթկումը ապրում է հոգու խորքում: Հերոսուհին ներկայացնում է արտաքինից խոնարհաբար թաքցրած անհանգստութիւն, թեթեւ ժպիտի ներքո թաքցրած դառնութիւն, ոգին անընդհատ այրող կարոտ, վրեժխնդիր լինելու զգացում, ընդվզում,պայքար, կանացի մի ներքին զօրեղ ուժ՝ խորագէտ ու իմաստուն, որը լի է հաղթական հոյսով, որին անհնար է հաղթելը, ահա այսպիսին է այն կինը, ով պարում է Ուզուն դարա պարը: 

 

Ուզուն դարա պարը արտահայտում է հայ առասպելական խորագէտ կնոջ կերպարը:

 

--------------------

 

Գորանի

 

Գորանի պարատեսակը պատկանում է ծիսական այն պարերի շարքին, որտեղ հազարամյակների պատմութիւն, հաւատ ու մշակոյթ ունեցող հայ ժողովուրդը բնութեան երեւոյթները, տարեփոխումները, կեանքի ու կենցաղի շատ խորհուրդներ, կենսադրոյթներ՝ ներկայացնում է հաւատալիքներին ու պատկերացումներին համապատասխան: Հայ ժողովրդի ընկալումներում, ինչպես նաեւ Հին Արեւելքում վիշապը պաշտուել է իբրեւ ջրային տարերքի, պտղաբերութեան ու հարստութեան հովանի, իսկ աւելի ուշ դարձել ահեղութեան, իշխանութեան խորհրդանիշ։

 

Վիշապը հայոց առասպելաբանութեան մեջ ունի երկուութեան գաղափար՝ բարու եւ չարի: Վիշապի պաշտամունքը կապուած է եղել ջրի,անձրեւի, Ծով Ծիրանի եւ ստորեր կըրյա ջրերի հետ: Ըստ առասպելի, Վիշապը իր պոչը քարշ տալով երկրի վրա՝ նշագծել է ջրանցքներ փորելու ուղիներ, ակունքներ, որտեղ էլ դրուել են վիշապաքարեր։

 

Վիշապաքաղ Վահագնը ՉարՎիշապի հետ մենամարտում է, հաղթանակում եւ Հայոց աշխարհին վերածնունդ-գարուն է պարգեւում: Հայոց ռազմի ու զորութեան Աստուած Վահագնը Վիշապաքաղ է, եւ Վիշապասանձ է:

Հրաչեա Աճառեանը Հայերենի Արմատական բառարանում բացատրում է.

քաղ-արու այծ, քոշ, նոխազ, պայ,

մարդապայքաղ- մարդ -վիշապ -եղջերու- այծ

եղջերուաքաղ- կես եղջերու, կես այծ 

 

Վահագնը Վիշապ եւ Քաղ-Այծեղջիւր արեւապաշտական գաղափարակիր խորհուրդն է: 

 

Վիշապաքաղ Վահագնը իր մեջ է կրում երկու հզոր կենարար տարերքներ՝Ջուրը եւ Արեգակը: Վիշապ-Քաղ-Այծեղջիւրը Արեգակի, Լոյսի խորհուրդը կրող, Ծիրանի Ծով երկնային ջրերի Տիրակալն է, Վիշապ-ա-Քաղը եղջիւրների մեջ Արեգակը պատսպա րող Աստուածն է, որը Արեգակին ասպարում է Սեւ ստորերկրեա ջրերից կամ Չար Վիշապից:

 

Վահագն Վիշապաքաղը եւ Վիշապասանձը Արեւածագի լոյսն է բերում իր եղջիւրների մեջ եւ միաժամանակ սանձահարում Չար Վիշապին, ով փորձում է կուլ տալ Արեգակին:

Չար եւ Բարի վիշապների կռուի արդիւնքում ամպրոպային հսկան հաղթում է Չար Վիշապին,մարդկանց ուղարկում բարեբեր անձրեւ եւ ապա արեգակնային լոյս: «Սասնա ծռերի» Վիշապամարտիկ Սանասարը մութ ու սակաւաջուր Պղնձե քաղաքի Արեւափայլ Արքայադստերը տիրանալու համար ծովում կռուում է վիշապի հետ՝ ձեռք բերելով Ոսկի Խնձորն ու Չար Վիշապի գլխի Թանկագին Քարը: Չար Վիշապը պարտուելով՝ քաղաքի վրա ջուր է թափում. «Ինչըխ անձրեւ գա, ընցկուն զքաղաք էթաց»: 

Բարի եւ Չար վիշապների հավատալիքներին, գարնանը, արեւին, բնության զարթոնքին, հողի բերրիութեանն են նվիրված առասպելներ, երգեր, պարեր: Բնութեան տարբեր երեւոյթներին են նուիրուած «եղանակը շրջելու» ծեսերը, որոնք ներկայացուում են ծիսական պարերի միջոցով: Հայ պարարվեստի մէջ հայտնի է ծիսական «Գորանի» պարատեսակը: Ծիսական «Գորանի» պարատեսակը նուիրուած է արտերի բերրիութեան դից Գորին, ով հաւերժական պայքարի մեջ է Չար Վիշապի հետ, ով սպառնում է ոչնչացնել արտերը:

Գորը հայ ժողովրդի մշակոյթի պատմութեան մէջ համարւում է որպէս արտերի, բերրիութեան դից: Աւանդութեան մէջ հիշատակւում է այսպես. Տարոնում Գոր անունով մի պատանի էր ապրում։ Դէմքը ցորնագոյն էր, ճակատի մազափունջը՝ ոսկեծղի խուրձ, աչքերը՝ մի-մի թոնիր։ Ասես ոչ թե ծուխ-ծխանու, այլ արտերի զարմ էր, որը կռուում է բնութեան աղետների դէմ, կռուում է չար վիշապի դէմ, վիշապի սպառնալիքը վերանում է, եւ Գորը խոստանում է վերադառնալ, իսկ մարդիկ վտանգի պահին կանչում են Գորին՝՝Գո՜ր, Գո՜ր, Գո՜ր-Գիրգուռ/Գրգուռ-Գո՜րանի։

 

Գորանի անունը բացատրւում է Գոր արտերի Աստուած եւ Ան երկնքի աստուածութեան աղերսով:

 

Գորանի պարերը կապուած են եղել բնութեան տարերքների, հողի արգասաւորու թեան, նաեւ անձրեւային աղետից փրկուելու, արեւի պահանջի հետ, որոնք համարուել են եղանակ «շրջելու» ծեսեր: Եղանակ «շրջելու» ծեսերը ներկայացրել են հատկապես երիտասարդ աղջիկները, հնարաւոր է այս երեւոյթի հիմքում ընկած լինի Մայր Հողի գաղափարը, կամ խորհրդաւոր դիցուհի ԾՈՎԻՆԱՐԻ գաղափարը, որին երբեմն կոչում էին ՆԱՐԵ: ԾՈՎԻՆԱՐԸ Ծովերի, գետերի, լճերի, անձրեւների դիցուհին էր, որն առնչու թիւն ուներ նաեւ մոգական ծեսերի հետ: Գորանի պարը վիշապի պաշտամունքի պար է, որը պատկանում է «Պղնձացած երկինքեն» ցանկալի անձրեւ իջեցնելու ծեսին: Գորանիի Ալաշկերտի տարբերակում առաջ նորդը կամ պարողներից որեւէ մէկը, իսկ երբեմն պարող կանանցից մէկը դնում են գլխին «պղնձե թասը», մինչեւ եզրը լցուած ջրով: Թասը չէր կարելի պահել ձեռքով: Ոտքերի շարժումները պէտք է պատկերէին վիշապի շարժումները ջրում եւ պէտք է չափազանց դանդաղ լինեին: Պարողների ծնկերի խորը կքանիստերն ու ուղղումները, որոնք իջեցնում եւ բարձրացնում են պարողների շարքը, պէտք է փոխանցեն վիշապի ընկղմումը ջրի մէջ եւ նրա ջրի մակերես դուրս լողալը:

 

Պարաշարքի կառուցուածքը մէկ շարք է, որը վերածւում է աղեղի: Կանգնում են ուս-ուսի, ասես ընդհանուր վտանգի եւ պայքարի հաղթանակի մէջ համախմբուած: Ձեռքերը միահիւսած են ճկոյթներով եւ ծալուած են արմունկներում՝ ուղիղ անկեան տակ, դաստակները դեպի դուրս: Պարաձեւի այս տարբերակի կեանքի շրջագծի հարթ հատակագիծ ունենալը եւ աջ ընդհանուր տեղաշարժուելը փաստում են մոգական գործողութեան դրական նպատակների մասին: Գորանի պարերը լաւատեսութեամբ օժտուած անձրեւ կանչելու ծեսեր են, հոյսով որ այն անպայման կգա եւ կոռոգի չորացած, ծարաւած հողը:

 

Ժամանակակից Հայ պարարուեստագէտ պարուսոյցները, հայ մշակոյթի երախտաւոր գործիչներները, աւանդական երգի-պարի համոյթները վերականգնելով հայ մշակոյթի անգին գոհարները՝ ներկայացնում են Ուզուն դարա, Գորանի Ծիսական պարերը վերածնունդ տալով Հայոց ոգուն:

 

Կարինէ Հայրապետեան

Արեւմտեան Հայաստանի Վտարանդի Կառավարութեան

Կրթութեան եւ գիտութեան յանձնախումբի պատասխանատու

 

 

Նոյյան տապան  -   Մշակույթ