Հարցազրույց ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանի հետ

 

Տիկին Խառատյան, Ձեր կարծիքով պատահակա՞ն էր, որ Միկոյանի արձանը Երևանում տեղադրելու նախաձեռնությունը համընկավ Եվրասիական տնտեսական միության ինտերգացիոն գործընթացներին, Աստանայի հանդիպմանը, Նախիջևանի սահմանի կրակոցներին: Որքանո՞վ են այս ամենը փոխկապակցված միմյանց հետ, հաշվի առնելով, որ կա տեսակետ, որ այս ամենը թելադրված է Մոսկվայից:

 

Ես էլ շատ հաճախ եմ մտածում այդ հարցի շուրջ, բայց գրեթե վստահ եմ, որ կապ չկա: Միկոյանի թոռներն ասում են, որ 2008-ից ի վեր նրանք փորձում են Միկոյանի արձանի տեղադրման խնդիրն առաջ մղել: Կարծում եմ՝ սա նրա թոռների կողմից իրենց նախահոր սոցիալական ռեաբիլիտացիայի կամ սոցիալական կերպարի ձևավորման փորձ է, որը վաղուց է սկսվել. ֆիլմեր են նկարում, հոդվածներ են տպագրում և այլն: Ես այս շղթայի մեջ եմ տեսնում իրականությունը:

 

Ինչպիսի՞ն պետք է լիներ մեր, մասնավորապես քաղաքապետարանի արձագանքը այդ նախաձեռնությանը:

 

Ես տպավորություն ունեմ, որ մեր երկրում այս հարցերը ընդհանրապես կանոնակարգված չեն: Կարծում եմ՝ մի բարձրաստիճան պաշտոնյա, հնարավոր է նաև երկրի նախագահը, խոսք է տվել, նույնիսկ առանց մտածելու և խնդրի խորքը տեսնելու, ու հիմա բոլորը լծվել են այդ խոսքը կատարելուն: Ես տեսա, թե ինչ թղթեր են ներկայացվել Երևանի ավագանուն, այդ մարդիկ ամբողջ օրը նման թղթեր են քվեարկում առանց առարկության: Այս դեպքում էլ ոչ մի առարկություն չի եղել, նույնիսկ Հայկ Դեմոյանն այդ քվեարկությանը չի եղել: Այսինքն՝ ոչ մի բան, որը ուշադրություն կհրավիրեր խնդրի վրա, չի եղել: Մյուս կողմից էլ հայտնի է, որ ոչ ոք չի առաջնորդվում սկզբունքներով, նույնիսկ հայտնի չեն այդ սկզբունքները կամ չափանիշները: Այսինքն՝ ամեն ինչ տեղի է ունեցել մեր երկրում ստեղծված արատավոր ավանդույթով՝ մեկը մի բան է ասել, մյուսները փորձում են այդ ասածը պաշտպանել:

 

Հայտարարվեց, որ Ռուսաստանում հայտնի հայեր կողմ են արտահայտվել, որ Միկոյանի արձանը տեղադրվի Երևանում, այդ թվում նշվեց Արմեն Ջիգարխանյանի անունը: Ըստ Ձեզ, ինչո՞ւ են նրանք շահագրգռված այդ հարցում:

 

Ես չեմ տեսել որևէ թուղթ, որտեղ նշված կլինի, որ Ջիգարխանյանը կամ մեկ ուրիշը կողմ է արտահայտվել արձանի տեղադրմանը: Ասում են, որ կա, բայց ես այն չեմ կարդացել: Երկրորդ՝ չեմ բացառում, որ Միկոյանների ընտանիքն է նման բաներ շրջանառության մեջ դնում: Հայտնի է, որ Պրահայում նրանք ստորագրահավաքներ են կազմակերպում այդ հարցով և այլն: Այսինքն՝ չեմ բացառում, որ մոսկվահայերն էլ են այդ շղթայի մի մասը, Միկոյանների ընտանիքի սուպերակտիվության դրսևորում է սա: Եվ վերջապես, երրորդը՝ քանի դեռ ասպարեզում չկային Միկոյանին առնչվող կոնկրետ փաստաթղթեր, քանի դեռ չկար որոշակի ձևավորված կարծիք, ես չեմ բացառում, որ մարդկանց մեծ մասը դատում էր շատ ընդհանուր տեղեկություններով: Հատկապես, որ հայ ժողովրդի մեջ, և մասնավորապես Հայաստանում, ընդհանրապես չի քննարկվել  բռնաճնշումների ընթացքն առհասարակ, և Միկոյանի մասնակցությունը դրանց մասնավորապես: Առավել ևս չի քննարկվել, որևէ դասագրքում չկա վաղ շրջանում Միկոյանի մոտեցումները տարբեր խնդիրներին: Կարծում եմ, որ հասարակության մեծ մասը մեղք էլ չունի, որ տեղյակ չի դրանից:

 

Բայց Արխիվի տնօրենն է դրա մասին բարձրաձայնում, նաև Հայկ Դեմոյանը, տարբեր գործիչներ:

 

Այդ բոլորը հիմա են բարձրաձայնում, երբ արդեն Երևանի ավագանիում քվեարկությունը տեղի է ունեցել: Իսկ երբ այդ թղթերը պատրաստվում էին, երբ մոսկվահայերը թուղթ էին ստորագրում, երբ այս խնդիրն առաջ էին տանում, այդ ժամանակ Միկոյանի գործունեությունը բացահայտող փաստերը հրապարակի վրա չկային: Դրանք հայտնվեցին Երևանի ավագանու որոշումից հետո: Այժմ այդ որոշումը պետք է նաև հաստատվի, ու երբ շատ փաստերի մասին արդեն բարձրաձայնված է, ես չգիտեմ, արդյոք հնարավո՞ր է, որ որոշում կայացնելիս այս ամենը հաշվի չառնվի:

 

Եթե, այնուամենայնիվ, արձանը տեղադրվի, արդյոք այն կյանք կունենա՞, հաշվի առնելով, որ արդեն հիմա խոսում են արդարացված վանդալիզմի մասին:

 

Վանդալիզմը ինչ-որ արժեքի պղծումն է: Այս պահին ներհասարակական տրամադրություններում Միկոյանի արձանի շուրջ կատարվող քննարկումներն ակնհայտորեն ցույց են տալիս, որ մեր հասարակությունն այն ընկալում է որպես բացասական արժեք: Այս պայմաններում եթե իսկապես դնեն արձանը և իսկապես հասարակական զայրույթի հողի վրա արձանի նկատմամբ կատարվեն որոշ գործողություններ, չեմ կարծում, որ դա վանդալիզմ է: Հակառակը՝ դա լինելու է հասարակական վրդովմունքի արտահայտման այն հնարավորությունը, որը չի դրսևորվում որոշում կայացնելիս: Հասարակությանը հնարավորություն չեն տալիս իր կարծիքն արտահայտել և այդ կարծիքով փորձել ազդել որոշումների վրա:

 

Ձեր կարծիքով, ո՞ւմ արձանները պետք է դնեն Երևանի փողոցներում, որո՞նք են չափանիշները:

 

Անկեղծ ասած, չէի ցանկանա իմ մասնավոր կարծիքը փաթաթել ինչ-որ մեկի վրա: Ես կարծում եմ, որ սա շատ լավ լակմուսի թուղթ էր՝ ցույց տալու, որ մենք ընդհանրապես պետք է այս հարցերի վերաբերյալ սկզբունքային որոշում կայացնենք, ինչ-որ չափանիշներ սահմանենք, ինչ-որ հարաբերակցություններ լինեն: Օրինակ, քաղաքական գործիչների արձաննե՞ր պետք է լինեն, հասարակական գործիչների՞, կամ արդյոք գործիչների արձաններ պետք է լինեն ընդհանրապես, թե սիմվոլների ու գաղափարների: Կամ դրանք ի՞նչ համամասնությամբ պետք է լինեն: Ով և որտեղ է ասել, որ մեր պատմության մեջ գլխավոր դերակատարներն, այսպես կոչված, քաղաքական գործիչներն են, կամ մեր հասարակության կյանքում նրանց ներդրումն ավելի մեծ է, քան կոմպոզիտոների, նկարիչների, գրողների կամ գյուղացու: Սրանք հարցեր են, որոնք պետք է քննարկվեն, և ես չեմ կարծում, որ դա մեկ անգամ ընդունվող որոշում պետք է լինի: Այն պետք է քննարկվի, միշտ փոփոխություններ արվեն, բայց ինչ-որ հստակ չափանիշներ և որոշումներ լինեն, որոնցով մարդիկ կողմնորոշվեն: Նույնիսկ կարող է հարցը դրվել այսպես՝ հանրապետության տարածքում արժեքների համամասն բաշխումը արձանի՞ տեսքով է, սիմվոլիկ երևույթների՞, դպրոցում կրթության միջոցով տրվելի՞ք է, ի՞նչ համամասնությամբ, և այլն: Այսինքն ես հիմա չէի ուզենա իմ կարծիքն ասել, թեև ունեմ իմ կարծիքը և այդ կարծիքի մեջ ամենալուսավոր դերը չի վերապահված առհասարակ քաղաքական գործիչներին, լավ կամ վատ: Այս հարցում վճռորոշ պետք է լինի հանրային քննարկման միջոցով հանձնաժողովային խմբի կողմից ձևավորվող սկզբունքը, որը հավանություն կստանա, բայց որը ևս քարացած չպետք է լինի:

 

Իսկ ինչո՞ւ այս թեման այսքան արդիական ու քննարկվող դարձավ:

 

Բուն քննարկման առիթների մեջ մեկն էլ, այսպես կոչված, ռուսաստանյան ակտիվությունն է Հայաստանի ճակատագրի վրա ազդելու առումով: Հնարավոր է, որ այդ ազդեցությունն իր դերն ունի: Երկրորդն այն է, որ օրինակ ես, դեպքերի բերումով, վերջին 4 տարիներին աշխատում էի ԽՍՀՄ քաղաքական բռնությունների հասարակական ընկալումների թեմայի վրա և հիմա բավական հարուստ նյութ ունենք և փաստաթղթերի, և վերլուծությունների, և եղած գրականության: Սա մի երևույթ է, որը, ցավոք, ԽՍՀՄ շատ հանրապետություններում շատ ավելի լավ է վերլուծված, իսկ Հայաստանում դրա վերաբերյալ ոչինչ չկա: Չկա նաև հասարակական կարծիք, որովհետև նյութ էլ չկա մտածելու, մասնագիտորեն էլ մատուցված չէ, փաստորեն դասագրքից այն կողմ որևէ բան չկա, և սա նույնպես բաց տարածք է: Հիմա մեր այն նոթերը, որոնց մի մասը որոշել էինք չհրատարակել, եկան համընկան հենց այս քննարկումներին: Այսինքն ձեռքի տակ կար ահռելի նյութ, որը ցույց է տալիս որոշ երևույթներ, որոնք ուղղակիորեն ընդունվող որոշմանը հակասում են: Օրինակ, այդ նամակը պատրաստող Գայանե Շագոյանը և մյուսները, այդ թվում ես, հսկայական նյութ ունենք, այդ թվում մասնավորապես Միկոյանի արած-չարածի վերաբերյալ: Անգամ այդ փաստերի շատ քիչ մասն է, որ շրջանառության մեջ ենք դրել: Մենք չենք ուզում հասարակությանն անընդհատ ռմբահարել այդ նյութերով, ուղղակի ինձ էլ թվում էր, որ եթե առաջին մի քանի փաստաթղթերը հրապարակվեն, մի փոքր ավելի զսպվածություն կլինի արձանը տեղադրելու որոշում կայացնողների կողմից: Բայց պարզվում է, որ դա դեռևս նրանց կարծիքի վրա չի ազդում, և անհրաժեշտ կլինի ավելի շատ նյութեր հրապարակ հանել:

 

Այսինքն՝ Միկոյանին ավելի դաժան կտեսնենք, քան մի քանի հազար հայերի գնդակահարությանը նրա մասնակցությո՞ւնն է:

 

Խնդիրը միայն դա չէ: Այո, փաստաթղթեր կան, որոնց մի մասն ինքն է ստորագրել, մյուսներին մասնակցություն է ունեցել և, մյուս կողմից, կա նրա ընտանիքը, որը Միկոյանին ներկայացնում է որպես ամբողջ աշխարհը փրկող կերպար: Ներկայում մեր մամուլում նրա մասնակցությունը ստալինիզացիայի շրջանում փորձում են ներկայացնել, թե իբր ինքն առաջինն կերպարն էր, որ Խրուշչովին համոզեց ձնհալ սկսել, ինքը սկսեց բանտերից ազատել մարդկանց: Գիտե՞ք, թե այս ամենի մեջ ինչքան շատ սուտ կա: Դա շատ ցավալի է, ու ես չեմ ուզում առայժմ խոսել այդ մասին, բայց հրապարակ են հանում երևույթներ, որոնք մեղմ ասած, իրականությանը հակասում են: Մարդկանց շատ քիչ բան է հայտնի ստալինիզացիայի շրջանում նրա գործունեության մասին, սակայն ուզենք թե չուզենք նա մասնակից է եղել այդ ամենին: Ավելի վաղ՝ լենինյան շրջանում ևս նրա գործունեությունը քիչ հայտնի է: Դրանք նյութեր են, որոնք ուրիշների կողմից հրապարակված են:

ՀՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆ, Հարցազրուցավար

Նոյյան տապան  -   Հարցազրույցներ