2014 թ․-ի մարտին ՀՀ Նախագահին առընթեր սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողովի կողմից ներկայացվեց սահմանադրական փոփոխությունների հայեցակարգի նախագիծը, իսկ 2015 թ.-ի հուլիսի 15–ին հրապարակվեց ՀՀ Սահմանադրության փոփոխությունների նոր նախագիծը։

Սովորաբար, սահմանադրական փոփոխություններ իրականացնելու անհրաժեշտությունը բխում է քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական կամ այլ բնույթի հանգամանքներից, որոնցով պայմանավորվում է երկրի հիմնական օրենքի մասնակի կամ ամբողջական անհամապատասխանությունը հասարակական կյանքի պայմանների փոփոխությանը։

Փաստենք, որ սահմանադրական փոխոխությունների հայեցակարգային մոտեցումների հիման վրա կազմված ՀՀ սահմանադրության փոխոխությունների նոր նախագիծը ոչ միայն ուղղված չէ Հայաստանի դեմ գոյություն ունեցող սպառնալիքների չեզոքացմանը, այլև լուրջ վտանգներ է պարունակում Հայաստանի ինքնիշխանության, ազգային և հոգևոր արժեհամակարգի և ինքնության խարխլման առումով։

Վերլուծենք ՀՀ սահմանադրության նախագծի առավել վտանգավոր դրույթները։

Հոդված 5 Իրավական նորմերի աստիճանակարգությունը

1. Սահմանադրությունն ունի բարձրագույն իրավաբանական ուժ: Oրենքները պետք է համապատասխանեն Սահմանադրությանը, իսկ ենթաօրենսդրական իրավական ակտերը՝ Սահմանադրությանը և օրենքներին:

2. Ընդհանուր միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմերը գերակայություն ունեն օրենքների նկատմամբ: Եթե վավերացված միջազգային պայմանագրում սահմանվում են այլ նորմեր, քան նախատեսված են օրենքներով, ապա կիրառվում են այդ նորմերը:

Նշենք, որ եթե գործող սահմանադրության 6–րդ հոդվածում գերակայություն է տրվում միայն ՀՀ կողմից վավերացված միջազգային պայմանագրերում ամրագրված նորմերին մեր օրենքների նկատմամբ, ապա սահմանադրության նոր նախագծի 5–րդ հոդվածի երկրորդ կետով ընդհանուր միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմերը ևս գերակայություն են ստանում ՀՀ օրենքների նկատմամբ։ 

Գոյություն ունի տարածված կարծիք, որ ընդհանուր միջազգային իրավունքի նորմերի մասին դրույթը համընդհանուր բնույթ ունի։ Աշխարհի երկրների սահմանադրությունների վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ընդհանուր միջազգային իրավունքի նորմերի մասին դրույթը տարբեր երկրների սահմանադրությունների մեծամասնությունը չի պարունակում։ Ընդհանուր միջազգաին իրավունքի և միջազգային պայմանագրերում առկա նորմերին օրենքների նկատմամբ գերակայություն տվող դրույթներ պարունակվում են նախկին ԽՍՀՄ տարածքի չորս (Ռուսաստան, Բելառուս, Ղրղզստան, Էստոնիա) երկրների սահմանադրությունները և Եվրոպայի չորս երկրների սահմանադրությունները (Ավստրիա, Գերմանիա, Հունաստան, Սերբիա)։

Ուսումնասիրելով սահմանադրություններում ընդհանուր միջազգային իրավունքի նորմերի մասին դրույթների առաջացման նախապամությունը՝ ի հայտ ենք բերել հետևյալ նախադեպերը՝

1. Առաջին համաշխարհային պատերազմում Գերմանայի պարտությունից հետո Վեյմարյան Հանրապետության սահմանադրության 4–րդ հոդվածում գրված էր.

 «Общепризнанные положения международного права имеют значение обязательных составных частей имперского германского права»։

2. Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտություն կրելուց հետո Ավստրիայի սահմանադրության 9–րդ հոդվածում սահմանվեց.

«Общепризнанные нормы международного права действуют в качестве составной части федерального права».

3. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում պարտություն կրելու հետևանքով Գերմանիայի Ֆեդերաիվ Հանրապեության սահմանադրության մեջ, որպես անցումային դրույթ, սահմանվեց.

«Общепризнанные нормы международного права являются составной частью права Федерации. Они имеют преимущества перед законами и непосредственно пораждают права и обязанности для жителей федеральной территории».

Այսինքն, ընդհանուր միջազգային իրավունքի նորմերի մասին դրույթը պատմականորեն առաջին անգամ հայտնվել է Ավստրիայի (https://www.constituteproject.org/constitution/Austria_2013?lang=en, 9–րդ հոդված) և Գերմանիայի (1919 թ.-ի Վեյմարյան հանրապետության սահմանադրության 4–րդ հոդված, https://en.wikisource.org/wiki/Weimar_constitution և Գերմանիայի 1949 թ.-ի սահմանադրության 25–րդ հոդված, https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80201000.pdf ) սահմանադրություններում, որպես 1-ին և 2-րդ համաշխարհային պատերազմներում կրած պարտությունների հետևանք։ 

Պարզաբանենք նաև, թե որոնք են համարվում ընդհանուր միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմերը (jus cogens)։ 

Այսպես, ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՄԱՍԻՆ կոնվենցիայի (http://www.un.am/res/UN%20Treaties/XIV_1.pdf, http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/law_treaties.shtml  ) 53 –րդ հոդվածում նշված է, որ միջազգային պարտադիր նորմն այն նորմն է, որը պետությունների միջազգային հանրության կողմից ամբողջությամբ ընդունվում ու ճանաչվում է որպես նորմ, որից շեղումն անթույլատրելի է, և որը կարող է փոփոխվել միայն ընդհանուր միջազգային իրավունքի հաջորդ նորմով։

Այստեղ որևէ ձևով չի հստակեցվում, թե ո՞ր, ո՞ւմ կողմից և ե՞րբ ընդունված նորմերի մասին է խոսքը։ Փաստենք, որ ներկա պահին գոյություն չունի միջազգային իրավական որևէ փաստաթուղթ, որտեղ հստակ կթվարկվեն միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմերը (jus cogens): Այսինքնՙ հայտնի չէ, թե ՀՀ սահմանադրության նոր նախագծի 5–րդ հոդվածով միջազգային իրավունքի պարտադիր ո՞ր նորմերին է գերակայություն տրվում։

Ավելին, 1966 թ.-ին ընդունված և 1976 թ.-ին ուժի մեջ մտած “Международный пакт о гражданских и политических правах” (''International Covenant on Civil and Political Rights'') ՄԱԿ–ի համաձայնագրի (http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/pactpol.shtml ) 41-րդ և 42-րդ հոդվածների համաձայն՝ համաձայնագրի մասնակից 10 պետություններ կարող են համաձայնագրի մասնակից մեկ այլ պետության վերաբերյալ անել հայտարարություններ՝ առ այն, որ վերջինս խախտում է սույն համաձայնագրի դրույթները։ Եթե հարցն իր լուծումը չի ստանում շահագրգիռ պետությունների կողմից, ապա կազմվում է հատուկ հանձնաժողով, որը և, քննելով հարցը, կայացնում է որոշում։

Այսինքն, ստացվում է, որ ընդամենը 10 երկրների պահանջով ցանկացած ինքնիշխան պետության ներքին գործերին կարող է խառնվել տվյալ պետության հետ կապ չունեցող հինգ հոգանոց հանձնաժողով, որն իր վրա է վերցնում վիճելի հարցում որոշում կայացնելու գործառույթը։

Ամփոփենք, որ ՀՀ սահմանադրության փոփոխությունների նոր նախագծի 5–րդ հոդվածի 2-րդ կետի դրույթները 20–րդ դարի 2 համաշխարհային պատերազմներում պարտություն կրած պետությունների սահմանադրական դրույթներն են։

Սահմանադրության նախագծի 5–րդ հոդվածում նշվող ընդհանուր միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմերը միջազգային իրավական պրակտիկայում և տեսության մեջ հստակ սահմանված չեն։ Միջազգային իրավական փաստաթղթերում պարունակվում են կետեր (մասնավորապես 1966 թ.- ի ՄԱԿ–ի իրավական ակտերում), որոնցով ուղղակիորեն սահմանվում է պետության ներքին գործերին խառնվելու ընթացակարգը։

Փաստենք հետաքրքիր մի հանգամանք. վերջերս ՌԴ սահմանադրական դատարանը կայացրեց պատմական որոշում` չկատարել եվրոպական դատարանի որոշումը, քանի որ այն հակասում է պետության ներքին գործերին չխառնվելու սկզբունքին։ Ավելին, Ռուսաստանում այսօր ակտիվ քննարկումներ են ընթանում և լուրջ հիմնավորումներ են ներկայացվում ՌԴ օրենքների նկատմամբ ընդհանուր միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմերի գերակայության վտանգավորության և ՌԴ սահմանադրության 15–րդ հոդվածի փոփոխման վերաբերյալ։ Հավելենք, որ ՌԴ–ում բարձրաստիճան պաշտոնյաների  կողմից այդ հոդվածը որակվում է որպես պետությանը գաղութային կարգավիճակ տվող հոդված, ինչի մասին, կարծում ենք, սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հայաստանյան հանձնաժողովը չեր կարող տեղեկացված չլինել։ Հասկանալի չէ, թե  ՀՀ Նախագահին առընթեր սահմանադրական փոփոխությունների մասնագիտական հանձնաժողովը ի՞նչ հիմնավորումների հիման վրա է կազմել ՀՀ սահմանադրության նախագծի 5–րդ հոդվածի 2-րդ կետը։

Ամփոփելով վերոնշյալ դիտարկումները՝ արձանագրում ենք, որ ՀՀ սահմանադրության նախագծի 5–րդ հոդվածի 2-րդ կետը  հակասության մեջ է մտնում 1–ին հոդվածի հետ (Հայաստանի Հանրապետությունն ինքնիշխան, ժողովրդավարական, սոցիալական, իրավական պետություն է) և վտանգ է ներկայացնում Հայաստանի ինքնիշխանության համար։

 

 

Հոդված  58. Սեփականության և ժառանգման իրավունքը: Հարկային պարտավորությունները 

6. Հողի սեփականության իրավունքից չեն օգտվում օտարերկրյա քաղաքացիները եւ քաղաքացիություն չունեցող անձինք, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի:

Այստեղ հասկանալի չեն օտարերկրացիներին և քաղաքացիություն չունեցող անձանց հողի նկատմամբ սեփականության ձեռքբերման իրավունքի սահմանափակման չափորոշիչները։

Օրինակ, եթե հարևան պետություններից մեկի` Ադրբեջանի կամ Թուրքիայի քաղաքացին ցանկանում է հող ձեռք բերել Հայաստանում, ապա ո՞ր օրենքով է սահմանափակվում այդ անձի կողմից հողի նկատմամբ սեփականության ձեռքբերման իրավունքը։ ՀՀ օրենսդրության մեջ նման չափորոշիչների սահմանումներ չկան։

Սահմանափակում կա հողային օրենսգրքի 4–րդ հոդվածի 3–րդ կետում, որտեղ ասվում է.

«Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը համապատասխան՝ Հայաստանի Հանրապետությունում օտարերկրյա քաղաքացիները, քաղաքացիություն չունեցող անձինք չեն կարող հողի նկատմամբ ունենալ սեփականության իրավունք: Նրանք կարող են լինել միայն հողի օգտագործողներ»:

Այստեղ առաջանում է հակասություն սահմանադրության նախագծի 58–րդ հոդվածի 6–րդ կետի, որը չի բացառում օտարերկրացիների և քաղաքացիություն չունեցող անձանց հողի նկատմամբ սեփականության ձեռքբերման իրավունքը, և հողային օրենսգրքի 4–րդ հոդվածի 3–րդ կետի միջև, որով այն բացառվում է։ Քանի որ սահմանադրությունն ունի բարձրագույն իրավաբանական ուժ,  ապա հողային օրենսգրքի 4–րդ հոդվածի 3–րդ կետը պետք է փոփոխվի և համապատասխանեցվի սահմանադրությանը։ Այսինքն, սահմանադրության նախագծի 58–րդ հոդվածի 6–րդ կետով, փաստորեն  ամրագրո՞ւմ ենք օտարերկրացիների և քաղաքացիություն չունեցող անձանց հողի նկատմամբ սեփականության ձեռքբերման իրավունքը։

ՀՀ հողային օրենսգրքի 6–րդ հոդվածի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետության հողային ֆոնդը դասակարգվում է՝

1) գյուղատնտեսական նշանակության.

2) բնակավայրերի.

3) արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության.

4) էներգետիկայի, տրանսպորտի, կապի, կոմունալ ենթակառուցվածքների օբյեկտների.

5) հատուկ պահպանվող տարածքների.

6) հատուկ նշանակության.

7) անտառային.

8) ջրային.

9) պահուստային հողերի:

Փաստենք ևս մեկ մտահոգիչ հանգամանք։ 2003 թ.-ին Հայաստանը դարձավ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության անդամ։  2010 թ.-ին, Բեռլինում կայացած համագումարի ժամանակ, առևտրի համաշխարհային կազմակերպության գլխավոր տնօրեն Պասկալ Լամին իր զեկույցում հայտարարեց տրանսնացիոնալ կորպորացիաների համար այլ պետությունների բնական պաշարների հասանելիությունն ապահովելու վերազգային կարգավորման սկզբունքների մասին։ Նշվեց, որ եթե պետությունը հանքարդյունաբերության բնագավառում կիրառում է որոշակի սահմանափակող նորմեր (օրինակ, բնապահպանության հետ կապված), որոնք նվազեցնում են տրանսնացիոնալ կորպորացիաների եկամուտները տվյալ պետության մեջ, ապա այն երկրների իշխանությունները, որտեղ որ այդ կորպորացիաները գրանցված են, իրենց Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության ներկայացուցչի միջոցով կարող են պահանջել մեղմել կամ ընդանրապես չեղյալ համար այդ նորմերը։ Ավելին, ՏՆԿ–ները իրավունք են ունենալու դատական կարգով վիճարկել այն պետության օրենքները, որտեղ նրանք իրականացնում են իրենց կոմերցիոն գործունեությունը։ Նման նախադեպ տեղի է ունեցել 2012 թ.-ին, երբ Եվրամիությունը և ԱՄՆ–ը Չինաստանի դեմ հայցով դիմեցին Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը այն բանի համար, որ Չինաստանը, բարձրացնելով արտահանման քվոտաները, սահմանափակումներ էր մտցրել հազվագյուտ մետաղների արտահանման համար։

Այստեղ հարց է առաջանում, թե այսօրվա իրականության պայմաններում որքանո՞վ են համատեղելի Հայաստանի ինքնիշխանությունն ու օտարերկրացիներին և քաղաքացիություն չունեցող անձանց կողմից հողի նկատմամբ սեփականության ձեռքբերման իրավունքի արգելքը սահմանադրությունից հանելը։

Հոդված  36. Երեխայի իրավունքները

1. Երեխան իրավունք ունի ազատ արտահայտելու իր կարծիքը, որը երեխայի տարիքին և հասունության մակարդակին համապատասխան` հաշվի է առնվում նրան վերաբերող հարցերում: 

2. Երեխային վերաբերող հարցերում երեխայի շահերը պետք է առաջնահերթ ուշադրության արժանանան:

3. Յուրաքանչյուր երեխա իրավունք ունի կանոնավոր հիմքի վրա պահպանելու անձնական փոխհարաբերություններ և անմիջական շփումներ ունենալու իր ծնողների հետ` բացառությամբ այն դեպքի, երբ դատարանն օրենքով սահմանված կարգով որոշում է, որ դա հակասում է երեխայի շահերին: Մանրամասները սահմանվում են օրենքով:

4. Առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաները գտնվում են պետության պաշտպանության և հոգածության ներքո:

 

1993 թ.-ին Հայաստանը վավերացրել է «Երեխաների իրավունքների մասին» կոնվենցիան, 1996 թ.-ից Հայաստանում գործում է «Երեխաների իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքը։ 

1996 թ.-ից սկսած առ այսօր ի՞նչ համապարփակ և համապետական մաշտաբի բազմակողմանի ուսումնասիրություններ և վերլուծություններ են կատարվել երեխաների իրավունքներին վերաբերվող հիմնահարցերի վերաբերյալ, որոնց արդյունքում եկել ենք այն եզրակացության, որ ՀՀ կողմից վավերացրած փաստաթղթերը և ՀՀ-ում գործող «Երեխաների իրավունքների մասին» օրենքը այլևս բավարար չեն երեխաների իրավունքների պաշտպանության հետ կապված ոլորտը կարգավորելու համար և որ դրա համար անհրաժեշտ է նոր սահմանադրության մեջ մի ամբողջ հոդված նվիրել երեխաների իրավունքներին։

Արդյո՞ք Հայաստանում երեխաների իրավունքները մասսայաբար ոտնահարվում են, արդյո՞ք երեխաները Հայաստանում ենթարկվում են մասսայական բռնությունների, խոշտանգումների,  սեռական կամ այլ բնույթի շահագործման։ Երեխաների հետ կապված ի՞նչ հիմնահարցերի կարգավորմանն է ուղղված սահմանադրության նոր նախագծի երեխաների իրավունքներին նվիրված հոդվածը։

36–րդ հոդվածի 1-ին կետում ասվում է.

1. Երեխան իրավունք ունի ազատ արտահայտելու իր կարծիքը, որը երեխայի տարիքին և հասունության մակարդակին համապատասխան` հաշվի է առնվում նրան վերաբերող հարցերում: 

Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրության ո՞ր հոդվածով կամ ո՞ր օրենքներով են սահմանվում, թե երեխայի որ կարծիքն է համապատասխանում նրա տարիքին և հասունության մակարդակին։ ՀՀ օրենսդրության մեջ նման սահմանումներ չկան։

Այս հարցի շուրջ բավականին մտահոգիչ պատասխաններ ենք հայտնաբերում երեխաների իրավունքների մասին կոնվենցիայի 2009 թ.-ին երեխաների իրավունքների հանձաժողովի կողմից ընդունված, «Ընդհանուր բնույթի դիտողություններ» կոչվող 12–րդ համարի փաստաթղթում (http://docstore.ohchr.org/SelfServices/FilesHandler.ashx?enc=6QkG1d%2fPPRiCAqhKb7yhsqIkirKQZLK2M58RF%2f5F0vHKTUsoHNPBW0noZpSp5d6M9xpjmAcPfY7MAamYHY1UKG72vVpFG3k8Z6Pn91u%2bzejZcy%2fg7ub72g%2fRdl9%2bohZp, http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRC%2fC%2fGC%2f12&Lang=ru  )։

Այդ փաստաթղթով պարզաբանվում է, թե ինչպես պետք է հասկանալ երեխաների իրավունքների մասին կոնվենցիայի 12–րդ հոդվածը։ Ներակայացնենք  երեխաների իրավունքների մասին կոնվենցիայի 12–րդ հոդվածի ռուսերեն պաշտոնական տարբերակը (թարգմանչական սխալներից խուսափելու համար)։

Право ребенка быть заслушанным

Статья 12 Конвенции о правах ребенка предусматривает:

1. Государства-участники обеспечивают ребенку, способному сформулировать свои собственные взгляды, право свободно выражать эти взгляды по всем вопросам, затрагивающим ребенка, причем взглядам ребенка уделяется должное внимание в соответствии с возрастом и зрелостью ребенка.

2. С этой целью ребенку, в частности, предоставляется возможность быть заслушанным в ходе любого судебного и административного разбирательства, затрагивающего ребенка, либо непосредственно, либо через представителя или соответствующий орган, в порядке, предусмотренном процессуальными нормами национального законодательства".

Այնուհետև փաստաթղթում տրվում է  երեխաների իրավունքների մասին կոնվենցիայի 12–րդ հոդածում տեղ գտած բառերի և արտահայտությունների վերլուծությունը, թե դրանք ինչպես պետք է հասկանալ։ Համառոտ ներկայացնենք այդ կետերի ռուսերեն պաշտոնական տարբերակը։

i) "Обеспечивают"

19. В пункте 1 статьи 12 предусматривается, что государства-участники "обеспечивают" ребенку право свободно выражать свои взгляды. Термин "обеспечивают" имеет особую юридическую силу и не оставляет ничего на усмотрение государств-участников. Соответственно на государство-участника возлагается строгое обязательство принимать надлежащие меры для полного осуществления этого права всеми детьми. Это обязательство включает в себя два элемента, предполагающие обеспечение надлежащих механизмов для выяснения мнений ребенка по всем затрагивающим его вопросам и уделение этим мнениям должного внимания.

Ելնելով այս կետից պետությունները պետք է խստորեն առաջնորդվեն միայն այս փաստաթղթի դրույթներով և իրենց հայեցողությամբ որևէ քայլերի դիմելու իրավունք չունեն։ 

ii ) "Способному сформулировать свои собственные взгляды"

21. Комитет подчеркивает, что в статье 12 не устанавливается какого-либо возрастного ограничения в отношении права ребенка выражать свои взгляды и она не поощряет государства-участники к введению в законодательстве или на практике возрастных ограничений, которые бы ущемляли право ребенка быть заслушанным по всем затрагивающим его вопросам. В этой связи Комитет подчеркивает следующие моменты:

Во первых, в своих рекомендациях, разработанных по результатам проведения в 2004 году дня общей дискуссии по вопросу осуществления прав ребенка в раннем детстве, Комитет подчеркнул, что концепция ребенка как правообладателя является "…нормой в повседневной жизни ребенка с самого раннего возраста". Исследования свидетельствуют, что ребенок способен формулировать взгляды с самого раннего возраста, даже если он не может выразить их вербально. Соответственно полное осуществление статьи 12 предполагает признание и уважение невербальных форм коммуникации, включая игры, жесты, мимику, а также рисунки и картины, через посредство которых дети в раннем возрасте выражают понимание, выбор или предпочтения;

во вторых, ребенок отнюдь не должен иметь всеобъемлющие знания по всем аспектам затрагивающих его вопросов и ему достаточно такого понимания вопроса, которое позволяло бы ему надлежащим образом сформулировать по нему свои мнения;

в третьих, государства-участники также обязаны обеспечивать осуществление этого права детям, испытывающим трудности в своих попытках добиться учета своих мнений. Например, дети-инвалиды должны располагать и уметь пользоваться любыми средствами связи, необходимыми для упрощения выражения ими своих взглядов. Следует также прилагать усилия по признанию права на выражение взглядов за детьми, являющимися выходцами из семей меньшинств, коренных народов и мигрантов, и за другими детьми, которые не говорят на языке большинства;

наконец, государства-участники обязаны сознавать возможные негативные последствия непродуманного осуществления этого права, особенно если речь идет о детях в самом раннем возрасте, или о случаях, в которых ребенок является жертвой уголовного преступления, сексуальных домогательств, насилия или других форм ненадлежащего обращения. Государства-участники должны принимать все необходимые меры для обеспечения осуществления права быть заслушанным в условиях полноценной защиты ребенка.

Հանձնաժողովը ընդգծում է, որ երեխայի կողմից իրենց կարծիքը արտահայտելու համար տարիքային որևէ սահմանափակում չկա։ Ավելին, երեխան պարտավոր չէ խորը գիտելիքներ ունենալ իրեն վերբերվող հարցերում, այլ պետք է իմանա այնքան, որքան որ բավարար է իր կարծիքը արտահայտելու համար։ 

Օրինակ, եթե երեխան սեռական հասունության շրջանում ցանկություն է հայտնում էրոտիկ բնույթի կամ միասեռականություն քարոզող նյութեր դիտել կամ կարդալ (այցելելով, օրինակ, լեսբուհիների, գեյերի, բիսեքսուալների և տրանսգենդերների ապրելակերպի քարոզ իրականացնող «Հանրային տեղեկատվության և գիտելիքի կարիք» ՀԿ–ի պաշտոնական կայք http://www.pinkarmenia.org/ , որը բաց ռեժիմով հասանելի է համացանցում)՝ չունենալով խորը գիտելիքներ իր գործողությունների բացասական հետևանքների մասին, ապա երեխայի այդ քայլը, ըստ վերը նշված փաստաթղթի հեղինակների, պետությունը պետք է խրախուսի և նպաստի երեխայի այդ կարծիքի լիարժեք արտահայտմանը՝ առանց երեխայի տարիքը հաշվի առնելու։

iii ) "Право свободно выражать эти взгляды"

22.Ребенок имеет право "свободно выражать эти взгляды". "Свободно" означает, что ребенок может выражать свои взгляды без какого-либо давления и способен выбирать между намерениями осуществить свое право быть заслушанным или не осуществлять его. "Свободно" также означает, что ребенком нельзя манипулировать или делать его объектом ненадлежащего воздействия или давления. Кроме этого, "свободно" также неразрывно связано с "собственной" точкой зрения ребенка: ребенок имеет право выражать собственные взгляды, а не взгляды других.

23.Государства-участники обязаны создавать условия для выражения взглядов с учетом индивидуального или социального положения ребенка и той среды, в которой ребенок чувствует, что при свободном выражении своих взглядов к нему относятся с уважением и что он находится в безопасности.

24.Комитет подчеркивает, что ребенка не следует чаще, чем это необходимо, опрашивать, особенно если идет речь о выяснении каких-либо негативных событий. "Заслушивание" ребенка - непростой процесс, который может травмировать ребенка.

25.Для реализации ребенком права на выражение своих взглядов необходимо, чтобы ребенка информировали о вопросах, вариантах действий, последствиях решений и самих решениях, которые могут быть приняты лицами, ответственными за заслушивание ребенка, а также его родителями или опекуном. Ребенка также необходимо ставить в известность об условиях, в которых ему будет предложено выразить свои взгляды. Это право на информацию носит основополагающий характер, поскольку представляет собой предварительное условие принятия ребенком осознанных решений.

Այստեղ ընդգծվում է, որ սեփական հայացքները ազատ արտահայտելու իրավունքի տակ պետք է հասկանալ, որ երեխան պետք է արտահայտի իր կարծիքը ինքնուրույն՝ առանց կողքից միջամտության։ Օրինակ, եթե ծնողը արգելում է իր երեխային դիտել այլասերող բնույթի նյութեր կամ արգելում է գնալ վիճաբանության, ստրիպ-ակումբ կամ երեխայի պաշտպանության համար այլ արգելող գործողություններ է իրականացնում, ապա ըստ փաստաթղթի հեղինակների, խախտվում է երեխայի՝ սեփական հայացքները ազատ արտահայտելու իրավունքը։

iv) "По всем вопросам, затрагивающим ребенка"

26.Государства-участники должны обеспечивать ребенку возможность выражать свои взгляды по всем затрагивающим его вопросам. В этом состоит второе условие осуществления данного права: ребенок должен быть заслушан, если его затрагивает обсуждаемый вопрос. Это фундаментальное условие должно соблюдаться и толковаться расширительно.

27.Созданная Комиссией по правам человека Рабочая группа открытого состава, которая разрабатывала проект текста Конвенции, отклонила предложение определить круг этих вопросов с помощью какого-либо перечня, в той или иной степени ограничивающего учет взглядов ребенка или детей. Вместо этого было признано, что право ребенка быть заслушанным должно распространяться на все вопросы, "затрагивающие ребенка". Комитет обеспокоен тем, что детям зачастую отказывают в праве быть заслушанными, даже несмотря на очевидность того факта, что рассматриваемый вопрос их затрагивает и что они способны выразить по нему собственные мнения. Поддерживая широкое определение понятия "вопроса", в которое также входят напрямую не упоминаемые в Конвенции проблемы, Комитет признает формулировку "затрагивающие ребенка", которая была добавлена в целях уточнения, что при этом не имеется в виду какой-либо общий политический мандат. Однако примеры из практической работы, включая Всемирную встречу на высшем уровне в интересах детей, показывает, что широкое толкование понятия затрагивающих ребенка и детей вопросов помогает интегрировать детей в социальные процессы их общины и общества. Поэтому государства-участники должны внимательно выслушивать мнения детей во всех случаях, когда их взгляды могут повысить качество решений.

Այս կետում ասվում է, որ հանձնաժողովը մերժել է հստակ սահմանել այն հարցերի շարքը, որոնք վերբերվում են երեխային և արձանագրում է, որ այդ հասկացությունը պետք է հասկանալ լայն իմաստով։ Այսինքն, լայն իմաստով, կարելի հասկանալ վերը նշված բոլոր բացասական երևույթները և բազում նման դեպքեր։

 

b ) Пункт 2 статьи 12

i ) Право "быть заслушанным в ходе любого судебного или административного разбирательства, затрагивающего ребенка"

33.Право быть заслушанным применимо как к разбирательствам, возбужденным по инициативе ребенка, будь то подача жалоб на ненадлежащее обращение или обжалование решений об исключении из школы, так и к разбирательствам, начатым другими сторонами и затрагивающим ребенка, будь то развод родителей или усыновление. Государствам-участникам предлагается вводить в действие законодательные меры, требующие от лиц, ответственных за принятие решений в рамках судебных или административных разбирательств, пояснять, в какой мере мнению ребенка было уделено должное внимание и каковы последствия решения для этого ребенка.

ii ) " Либо непосредственно, либо через представителя или соответствующий орган"

35.После того, как ребенок примет решение быть заслушанным, ему предстоит определить, каким образом он хочет быть заслушан: "либо непосредственно, либо через представителя или соответствующий орган". Комитет рекомендует в ходе любых разбирательств, по возможности, создавать ребенку условия быть непосредственно заслушанным.

36.Представителем ребенка может быть один из родителей(и), адвокат или какое-либо иное лицо, (в частности, сотрудник социальных служб). Однако необходимо подчеркнуть, что при рассмотрении многих дел (гражданских, уголовных или административных) существует риск возникновения конфликта интересов ребенка и интересов его наиболее вероятного представителя (одного из родителей/родителя(ей)). Если заслушание ребенка производится через его представителя, крайне важно, чтобы последний без каких-либо искажений передавал мнение ребенка лицу, ответственному за принятие решений. Выбрать соответствующий метод должен сам ребенок (или, в случае необходимости, надлежащая инстанция) в зависимости от его конкретной ситуации. Представители должны в достаточной мере знать и понимать различные аспекты процесса принятия решений и обладать опытом работы с детьми.

Համաձայն այս կետի` երեխային տրվում է լսելի լինելու իրավունքը երեխայի նախաձեռնությամբ հարուցված քննության ընթացքում՝ իր հանդեպ ոչ պատշաճ վերաբերմունք ցույց տալու բողոքի հիման վրա։ Ընդ որում՝ ասվում է, որ քննության ժամանակ երեխայի ներկայացուցիչները կարող են լինել ծնողները, փաստաբանը կամ, օրինակ, սոցիալական ծառայության աշխատակիցը։ Սակայն հանձնաժողովն ընդգծում է քննության ընթացքում երեխաների և ծնողների շահերի բախման ռիսկի մասին։ Այդ ո՞ր շահերի բախման մասին է խոսքը։ Ստացվում է, որ երեխային պետք է պաշտպանել իր ծնողների՞ց։

 

2. Меры по осуществлению права ребенка быть заслушанным

b ) Заслушивание

42.Обстановка, в которой ребенок осуществляет свое право на заслушивание, должна быть благоприятной, чтобы ребенок был уверен в том, что ответственный за его заслушивание взрослый действительно хочет его выслушать и серьезно относится к тому, о чем решил рассказать ребенок. Заслушивать мнения ребенка может взрослый, который занимается затрагивающими ребенка вопросами (например, учитель, сотрудник социальных служб или учреждений по уходу за детьми), ответственный сотрудник какого‑либо учреждения (например, директор, администратор или судья) или специалист (например, психолог или врач).

43.Опыт показывает, что обстановка должна соответствовать скорее формату беседы, нежели одностороннего опроса. При этом ребенка желательно заслушивать не на открытом заседании, а в условиях соблюдения конфиденциальности.

Փաստորեն, երեխայի բողոքի հիման վրա կարող է նշանակվել քննություն, որի ժամանակ երեխայի կարծիքը պետք է լսվի օտար մարդկանց կողմից և, ցանկալի է, գաղտնիության պայմաններում։ Իսկ թե ովքե՞ր են այդ անձիք, ի՞նչ աշխարհահայացք և արժեհամակարգ նրանք ունեն, հայտնի չէ։

Раздельное проживание ребенка от родителей и альтернативная опека

53.При принятии решения об изъятии ребенка из семьи, поскольку у себя дома он подвергается жестокому обращению или ему не уделяется надлежащее внимание должны быть учтены мнения ребенка в целях определения порядка наилучшего обеспечения интересов ребенка. В этом случае поводом к вмешательству может стать жалоба ребенка, другого члена семьи или члена общины на жестокое обращение с ребенком или пренебрежение его интересами в семье.

Այս կետում ասվում է, որ երեխային ընտանիքից հեռացնելու որոշումը, ով ընտանիքում ենթարկվում է ոչ պատշաճ ուշադրության (թե ինչ է հասկացվում «ոչ պատշաճ» բառակապակցության տակ, չի պարզաբանվում։ Օրինակ, երեխային զրկում են շատ շոկոլադ ուտելու՞ց, կամ էլ սառնարանում ցիտրուսային մրգերի բացակայությու՞նը), կարող է իրականացվել երեխայի, նրա ընտանիքի մյուս անդամի (օրինակ, դեռահասության անցումային շրջանում գնտվող ընտանիքի այլ անդամի չար կատակի) կամ համայնքի այլ անդամի (օտար և տվյալ ընտանիքի նկատմամբ ոչ-բարեդրացիական վերաբերմունք ունեցող մարդու ) բողոքի (անանուն) հիման վրա։

Ուշագրավ է այն փաստը, որ 2015 թ. ապրիլին Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովը ընդունեց բանաձև, որով մտահոգություն հայտնվեց այն մասին, որ եվրոպական որոշ երկրներում երեխաներին ընտանիքներից հեռացնում են հապճեպորեն, ինչը հաճախ ողբերգական բնույթ է կրում, երբ երեխաներին որդեգրում են առանց ծնողների համաձայնության։

ԵԽԽՎ տվյալներով, Եվրախորհրդի անդամ երկրների մեծամասնությունում սոցիալական ծառայությունները երեխային, առանց դատարանի որոշման, ընտանիքից հեռացնելու ինքնուրույն որոշումներ են կայացնում՝ որպես հիմք ընունելով երեխայի՝ «ռիսկային խմբում» գտնվելը՝ պայմանավորված «անուշադրության մատնված» լինելու հանգամանքով ։

Այսպիսով, փաստենք, որ ՀՀ սահմանադրության նոր նախագծի 36–րդ հոդվածում տեղ գտած դրույթները պարզաբանելու համար հղում է կատարվում 2009 թ․-ին երեխաների իրավունքների հանձաժողովի կողմից ընդունված, «Ընդհանուր բնույթի դիտողություններ» կոչվող 12–րդ համարի փաստաթղթի վրա, որի մեջ ամրագրված դրույթները խիստ մտահոգիչ են, հստակ ձևակերպված չեն և կամայական մեկնաբանությունների հնարավորություն են ընձեռում։

Ուսումնասիրելով ԽՍՀՄ նախկին հանրապետությունների և Եվրոպական երկրների սահմանադրությունները՝ պարզել ենք, որ երեխաների իրավունքներին նվիրված մի ամբողջ հոդված կա ընդամենը 3 պետությունների սահմանադրություններում (Լեհաստան, Սլովենիա, Սերբիա)։

Համոզված ենք, որ ՀՀ սահմանադրության նախագծի 36–րդ հոդվածի 1–3-րդ կետերն իրենց մեջ լուրջ վտանգներ են պարունակում. դրանցով իրավական հիմքեր են ստեղծում Հայաստանում երեխաների առք ու վաճառքի շուկա ստեղծելու համար և ուղղված են քրիստոնեական արժեհամակարգի վրա հիմնված հայ ավանդական ընտանիքի խարխլմանը։

 

Հայկ Այվազյան

«Լույս» տեղեկատվական–վերլուծական կենտրոնի տնօրեն

07.08.2015թ.

 

Նոյյան տապան  -   Վերլուծություն