ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐԵԱՆ (1885-1969) ՅՈՒՇԱԳՐՈՒԹԻՒՆ — ՍԵԴԱ ԱՆԱՆԵԱՆ — Մաս հինգերորդ «Հայաստանը երկիր չէ, այլ՝ հոգեբանութիւն»: Կոստան ԶԱՐԵԱՆ «Սպանիա»յի վերջին գլուխներն էին մնացել մեքենագրելու. «Երեք հսկաներ», «Էլ Գրեկօ», «Վելասկէզը», «Կոյան», ապա՝ «Տոլեդօ» եւ «Հրաժեշտ»: Այս գլուխները եւ գիրքն ամբողջութեամբ, հեղինակի փիլիսոփա-արուեստաբանական անկրկնելի մեկնաբանութիւններ են Սպանիայի պատմութեան ու մշակոյթի, ինչպէս նաեւ այդ ժողովրդի ոգու մասին: Ես կարծես չէի շտապում վերջացնել այն: *** Գրողների միութիւնը նախատեսել էր Զարեանին նուիրուած մեծարման երեկոյ, որ միակը եղաւ նրա կենդանութեան օրօք: Եթէ չեմ սխալւում Մարտ ամսին էր (1967): Ցաւօք, երեկոյի մասին գրառումներից առաջին էջը չգտայ թղթերիս մէջ: Երեկոն կայանալու էր Գրողների տան դահլիճում, ուր հատ ու կենտ տեղեր էին մնացել ազատ: Ամեն դէպքում ներկայ էր հասկացող, ընտիր հասարակութիւն: Բեմի կենտրոնում նստած էր Զարեանը, երկու կողմերում՝ Լեւոն Ներսիսեանը, Սաղաթէլ Յարութիւնեանը եւ Գէորգ Էմինը: Յարութիւնեանի բացման խօսքից յետոյ ելոյթ ունեցաւ Ներսիսեանը, որ ներկայացրեց գրողի ստեղծագործութիւնը խոր իմացութեամբ ու տպաւորիչ, ինչպէս եւ սպասւում էր: Տեղս նստած ես դիտում էի հանդիսատեսների (յատկապէս ուսանողների) խանդավառ դէմքերը Ներսիսեանի ելոյթից: Երրորդ խօսնակը Էմինն էր, որ հանգամանօրէն մեկնաբանեց ու արժեւորեց Զարեանի ստեղծագործութիւնը: Ընդունուած կարգի համաձայն առաջին մասը գրողների ելոյթներն էին, երկրորդը՝ արտասանութիւն՝ հեղինակի գործերից: Ասմունքով հանդէս էին գալու անուանի դերասաններ Բաբգէն Ներսիսեանը, Վոլոտիա Աբաջեանը, ինչպէս նաեւ Գեղարուեստա-թատերական ինստիտուտի ուսանողներ Ազատ Գասպարեանը, Ժիրայր Աւետիսեանը եւ ուրիշներ: Այս հաստատութիւնում հայ գրականութիւն էր դասաւանդում շատ համակրելի եւ հմուտ մասնագէտ Էլզա Գիւլեսերեանը, որի հետ խնամքով պատրաստել էինք ծրագիրը («Տատրագոմի հարս»ի իմ օրինակի վրայ մնացել են ընտրուած հատուածների ընդգծումները): Առաջին ասմունքողը Աբաջեանն էր, ապա՝ Ժիրայր Աւետիսեանը, որ հազիւ էր արտասանել իր առաջին տողերը. «- Ձիւնը տնքում էր նրանց քայլերի յամառ թափի տակ…» երբ Բաբգէն Ներսիսեանը յուզուած դահլիճից դուրս գնաց: Նրանց ընտրած հատուածները զուգադիպել էին: Չնայած դրան, երեկոն շարունակուեց շատ յաջող, ասմունքողները մէկը միւսից ոգեւորուած: Վարպետը գոհ էր, հանդիսականները՝ նոյնպէս: *** Զարեանը սովորութիւն ունէր անցեալից որեւէ դրուագ յիշելու, սակայն ոչ թէ ինձ էր պատմում, այլ կարծես ինքն իրեն, մտասոյզ: Մի առիթով ծննդավայրը յիշեց, ծնողներին, մօր հագուստները, ազնուաբարոյ նստած բարձր բազկաթոռին, ծառաներին, որոնց հետ «խօսում էին Շամախու բարբառով»: Իսկ հօր մասին ասաց. - Հայրս ցարական բանակի գեներալ էր, նա ունէր Գէորգիեւեան խաչի երեք աստիճան: (Այդ միջոցին կանգնած, ցոյց տուեց կուրծքը): Այս նախադասութիւնը ռուսերէն ասաց, որ տարբերւում էր մեր իմացած ռուսերէնից, դա ժամանակի ազնուական դասի ընդգծուած շեշտադրութեամբ ռուսերէնն էր, որով Զարեանը խօսում էր առիթ եղած դէպքերում՝ զարմանք պատճառելով խօսակցին: Մի այլ առիթով ասաց, որ Փարիզի սրճարաններից մէկում կորաւ ֆրանսերէն բանաստեղծութիւնների տետրը (այդ մասին Ներսիսեանի հետ նոյնպէս խօսեց): Երբ խօսեց Լենինի մասին, հարցրի թէ վերջապէս ինչպիսի՞ն էր իրականում Լենինը, որին պատասխանեց կարճ ու դիպուկ. ? Ծակող, խուզարկու աչքեր ունէր… Ամեն բան գիտէր այդ Լենինը: Ուրիշ անգամ յիշեց իր հայրենակից պարուհի Արմէն Օհանեանի հետ կապուած զուարճալի մի դէպք, նոյնպէս Փարիզում, որը պատմեց Շամախու բարբառով: Իսկ Զօհրապի մասին… - 1914ն էր: Պոլսում ամեն մարդ տագնապած էր: Կառամատոյցի վրայ քայլում էինք Զօհրապի հետ: Գնացքը կանգնած էր: Պասպորտս հանեցի, իրեն մեկնեցի (Զարեանը, ինչպէս Իսահակեանը այդ ժամանակ, պարսկական անձնագիր ունէին - Ս.Ա.): Ա՛ռ, ա՛ռ այս պասպորտը եւ գնա՛: Տխուր աչքերիս նայեցաւ, մէջքը կռացրեց եւ ասաց. զա՛րկ, զա՛րկ չեմ կըրնար… (Շար. 9) «Նոր Յառաջ»

---