ՓԱՆՈՍ ԹԷՐԼԷՄԷԶԵԱՆ

 

 

ՅԱԿՈԲ ՎԱՐԴԻՎԱՌԵԱՆ

(Բ. եւ Վերջին մաս)

 

Փ. Թէր­լէ­մէզեան կը յա­ջողի Ս. Փե­թեր­սպուրկէն անցնիլ Փա­րիզ եւ ըն­դունուիլ «Ագա­տէմի Ժիւ­լիան» ուր 1899-1904 տա­րինե­րուն, կ՚ու­սա­նի դար­ձեալ իր ա´յնքան սի­րած նկար­չութիւն։ Ու­սա­նած է Ժան Փօլ Լօռան­սի մօտ, որ նկար­չա­կան աշ­խարհի կար­կա­ռուն դէմ­քե­րէն էր, ու­նե­նալով` նաեւ հայ աշա­կերտներ` Էտ­կար Շա­հինը, Տ. Եսա­յեանը, Ս. Քիւրքճեանը եւ ան­շուշտ Փա­նոս Թէր­լէ­մէզեանը։ 

Ուսման տա­րինե­րուն գծած է 

«Բա­նուո­րու­հին ջրհո­րի մօտ» պատ­կե­րը (1903), Փա­րիզի բա­նուո­րական թա­ղամա­սի եւ ­Ման­շի շրջա­կայ­քի բնա­կարան­նե­րը. ասոնք պատ­ճառ կ՚ըլ­լան, որ յե­տագա­յին՝ սո­վետա­կան կար­գե­րու շրջա­նին, ան շա­հի Մոս­կուայի վստա­հու­թիւնն ու խորհրդա­հայ առաջ­նորդնե­րու հա­մակ սէ­րը։ Կարճ ժա­մանա­կի մէջ կը վա­յելէ ամէն համ­բաւ իբր կազ­մա­ւորուած նկա­րիչ ար­դէն։ Կը մաս­նակցի նկար­չա­կան ցու­ցա­հան­դէսնե­րու եւ կ՚ար­ժա­նանայ բազ­մա­թիւ մրցա­նակ­նե­րու։ Խրի­մեան Հայ­րիկ դրա­մական օգ­նութիւն կը հասցնէ բազ­մա­տաղանդ նկա­րիչին, որ­պէսզի ան կա­տարե­լագոր­ծէ իր արուես­տը։

Հոս կ՚ար­ձա­նագ­րենք այն հայ­րա­կան նա­մակը զորս Խրի­մեան Հայ­րիկ 1901 Մարտ 1ին յղած էր ար­մե­նական իր սի­րելի սա­նու­կին։

 

ՆԿԱՐԻՉ ՈՒՍԱՆՈՂ Պ. ՓԱՆՈՍ

 

Դուք չէիք գրած, բայց Պօլ­սոյ լրա­գիր­նե­րէն իմա­ցայ որ դուք Ա. մրցա­նակն ստա­ցած էք։ Դուք այս աւե­տիս չէք տուեր մեզ։ Եր­կու պատ­ճառ ու­նի այդ. կամ այն է որ հպար­տա­ցեալ չէք վասն յա­ռաջ­դի­մու­թեան, եւ կամ այն է որ խո­րաման­կութեամբ ծած­կած էք, որ­պէս զի աւե­լի տա­րիներ դե­գերիք ի Փա­րիզ։ Ձեր վեր­ջի նա­մակով խնդրած էք որ դեռ եր­կու տա­րի եւս մնաք, այ­սինքն մին­չեւ Հայ­րիկ մեռ­նի։ Դու չգի­տե՞ս որ ես ծե­րացել եմ, եւ իմ ամե­նամեծ մտադ­րութիւնս այն է որ Մայր Աթո­ռի տա­ճար նկար­նե­րով զար­դա­րեմ։ Չեմ գի­տեր, դուք Սուրբ Գրոց պատ­կերնե­րով պա­րապո՞ւմ էք, որ ինձ հա­մար եւ Հա­յոց տա­ճար­նե­րու հա­մար ա՛յն է միայն պի­տոյ եւ ոչ այլ եւ այլ ճիւ­ղեր։

… Ես կա­տարեալ վստա­հու­թիւն ու­նիմ ձեր վրայ. ազ­նուաբար վա­րուել էք մին­չեւ այժմ, եւ պէտք է մին­չեւ վերջ այնպէս վա­րուիք։ Ծե­րացած Հայ­րիկ՝ որով օրեր համ­րուած են, նա ցան­կա­նում է ձեր պտուղ տես­նել։ Ուստի պար­տա­ւոր էք ըսել Հայ­րի­կին եւ Մա­յիսի վեր­ջին վե­րադառ­նաք առ մեզ. պէտք է նա­խապէս յայտնէք մեզ, որ­պէս զի ձեր ճա­մու ծախ­քը ղրկուի։

 

ՀԱՅ­ՐԻԿ

 

Հրա­ւէրը ըն­դունե­լով, Թէր­լէ­մէզեան ան­ցած է Էջ­միածին։ Երեք ամիս մնա­ցած է հոն, աւար­տե­լով տա­ճարի հա­մար եր­կու նկար (fresque). «Մա­րիամ Աս­տուածա­ծին» եւ «Անա­րատ Յղու­թիւն» (Միւ­րիլլո­յէ ըն­դօ­րինա­կեալ)։ Նոյն ժա­մանա­կամի­ջոցին, պատ­րաստած է եւ ցու­ցադրած Թիֆ­լի­սի մէջ «Տաճ­կա­հայ գաղ­թա­կան­ներ»ը, որոնք իր լա­ւագոյն նկար­նե­րէն են։ Ասոնք եւս կրկին Խրի­մեան կա­թողի­կոսի թոյլտւու­թեամբ։ Սա­կայն, նոյն թուակա­նին Հա­յոց կա­լուա­ծոց գրաւ­ման պատճառով, ծրա­գիրը չ՚ամող­ջա­նար եւ Թէր­լէ­մէզեան կը ստի­պուի կով­կա­սահայ գիւ­ղեր դե­գերիլ բա­ւական ատեն, ազ­գագրա­կան նիւ­թեր հա­ւաքե­լու հա­մար։ Հինգ տա­րի կը մնայ Կով­կաս մի´շտ նկար­չութեամբ զբաղելով: Վեր­ջին տա­րին կը դա­սաւան­դէ Թիֆ­լի­սի Ներ­սի­սեան եւ Յով­նա­նեան դպրոց­նե­րը։ Այդ շրջա­նին, Թէր­լէ­մէզեան կ՚ու­նե­նայ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան բեղմնա­ւոր շրջան մը։ Այդ շրջանին կ՚արտադրէ «Սա­նահի­նի վան­քի գա­ւիթը» (1904), որ աւե­լի ուշ կ՚ար­ժա­նանայ Միւ­նի­խի հա­մեւ­րո­պական ցու­ցա­հան­դէ­սի ոս­կի մե­տալին։ Այ­նուհե­տեւ, Թէր­լէ­մէզեան ան­ցած է Փա­րիզ` շա­րու­նա­կելու իր նկար­չութիւ­նը։

1908ի գար­նան կ՚անցնի Եգիպ­տոս, տե­ղական եգիպ­տա­կան հնու­թիւննե­րը ու­սումնա­սիրե­լու հա­մար։ Ան­կէ կը մեկ­նի Փա­րիզ` նկար­չա­կան նոր դպրոց­ներ այ­ցե­լելով։ 

Փա­րիզ իր բնա­կու­թեան եւ ու­սա­նողու­թեան օրե­րուն, կապ կը պա­հէ ազ­գա­յին կեան­քին հետ, մտեր­մա­նալով Օս­մա­նեան Սահ­մա­նադ­րութե­նէն առաջ Փա­րիզ ապաս­տա­նած մեր մտա­ւորա­կան­նե­րուն, ազ­գա­յին գոր­ծիչնե­րուն հետ։ Այս առ­թիւ, բազ­մա­թիւ այլ գոր­ծե­րու հետ, գծած է նաեւ Ա. Շիր­վանզա­դէի դի­ման­կա­րը (1908)։

 

ԿՈՒ ԳԱՅ Կ. ՊՈ­ԼԻՍ ՈՒ Կ՚ԱՆՑՆԻ ՎԱՆ

 

Շատ-շա­տերու նման, Օս­մա­նեան Սահ­մա­նադ­րութեան հռչա­կու­մէն յե­տոյ, եր­կու տա­րի Փա­րիզ մնա­լէ ետք` ան­վա­խօրէն Թէր­լէ­մէզեան կ՚անցնի Կ. Պո­լիս` նուիրուելու իր սի­րած արուես­տին` նկար­չութեան։ Կը մտեր­մա­նայ մա´նա­ւանդ Կո­միտա­սի հետ, ինչպէս նաեւ` Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նի, Սիաման­թո­յի, Երուանդ Օտեանի եւ ու­րիշնե­րու։

1911ի սկիզբնե­րը, Բե­րա «Սօ­չիաթա Օփե­րաթա Իթա­լիանա»յի սրահ­նե­րու մէջ կազ­մա­կեր­պուած նկար­չա­կան ցու­ցա­հան­դէ­սին մաս­նակցած է, ցու­ցադրե­լով դի­ման­կարներ, բնան­կարներ. իր մա­սին տե­ղական հայ, թուրք եւ ֆրան­սա­կան մա­մու­լը մեծ դրուատի­քով ար­տա­յայ­տուած է։ Իր նկար­չութիւ­նը իրա­պաշտ ըլ­լա­լով հան­դերձ, նոր ուղղու­թիւններ եւս կը նշմա­րուին անոր մէջ` ուր «սեն­սե­ռիթէ»ն ամե­նէն աւե­լի աչ­քի կը զար­նէ։

Ըսենք որ, Փա­րիզի մէջ իր վար­պետնե­րը եղած են, բա­ցի Ժան Փօլ Լօ­ռան­սէն, ծանօթ Պէն­ժա­մէն Գօնսթանը, որոնց գնա­հատու­թեան եւ գո­վես­տին ար­ժա­նացած է։ 

Պոլ­սոյ մէջ, բա­ցի ուղղա­կի նկար­չա­կան գոր­ծէ, հե­տամուտ եղած է հա­ւաքե­լու հայ­կա­կան հին նկար­չա­կան նիւ­թեր, Գա­րեգին Եպիսկ. Սրունձտեան­ցի նման, որ­պէսզի օր մը հնա­րաւո­րու­թիւնը ըլ­լայ վե­րականգնե­լու հայ­կա­կան նկար­չութեան հին ոճը` որ կը տես­նուի հին ձե­ռագիր­նե­րու, խաչ­քա­րերու եւ քան­դակնե­րու վրայ։ Նշենք որ իր «Աշոտ Ողոր­մած» նկա­րը` իբր փորձ հայ­կա­կան ոճի վե­րականգման, ար­դէն ցու­ցադրուած էր Փա­րիզի «Սո­սիէթէ տէ զ՚Ար­թիսթ Ֆրան­սէ»ի 1910ի մեծ սա­լոնին։

Ու, ահա՛ կու գայ Վան։ 1913-1914ին իր ծննդա­վայ­րին մէջ կը նկա­րէ բնա­պատ­կերներ ու պատ­մա­կան յի­շատա­կարան­ներ, որոնցմէ պահ­պա­նուած կը մնայ այ­սօր «Վա­նայ լի­ճը եւ Սի­փան սա­րը Կտուց կղզիէն» (1915) կտա­ւը։ Գացած է Ախ­թա­մար կղզի` Վա­նի գե­ղածի­ծաղ ծո­վակի տե­սարան­նե­րը հրա­շակեր­տե­լու հա­մար։ Սա­կայն դժբախ­տա­բար, անոր շատ ար­ժէ­քաւոր ու հա­զուա­գիւտ նկար­նե­րը 1915ի Վա­նի գաղ­թի ժա­մանակ անհետացած են

 

ՎԱ­ՆԻ ԻՆՔՆԱ­ՊԱՇՏՊԱ­ՆՈՒ­ԹԵԱՆ 

ԻՐ ՄԱՍ­ՆԱԿՑՈՒ­ԹԻՒՆԸ

 

Ճա­կատա­գիրը, ան­գամ մը եւս, Փա­նոս Թէր­լէ­մէզեանը նե­տեց ազ­գա­յին յե­ղափո­խական կեան­քին մէջ։ Խա­ղաղ կեանք մը ապա­հովե­լու բո­լոր միջոցները սկսած էր ու­նե­նալ եւ­րո­պական մեծ ոս­տաննե­րուն մէջ, սա­կայն հո­ղին կան­չը զինք բե­րած է ար­մե­նական­նե­րու Վանն ու Այ­գեստա­նը։

Ապ­րի­լեան հե­րոսա­մար­տի օրե­րուն, Թէր­լէ­մէզեան հրա­ւիրուած է աշ­խա­տելու Այ­գեստա­նի Զի­նուո­րական Մարմնի գոր­ծե­րուն մէջ։ Գե­ղարուես­տա­գէտի եւ նկար­չի վրձի­նը մէկ­դի դրած, ըն­կեր Փա­նոս հրա­ցան վեր­ցուցած եւ լծուած է ռազ­մա­կան աշ­խա­տանքնե­րու, որոնց վարժ ու սի­րահար էր։ Ու մնացած է հե­րոսա­բար մար­տի ճա­կատ­նե­րուն, մին­չեւ Վա­նի գաղ­թը։ 1915ին, արեւմտա­հայու­թեան զան­գուածին հետ գաղ­թած է Անդրկով­կաս։

Այդ օրե­րուն Թէոդիկ 1916-1920 «Ամէ­նուն Տա­րեցոյ­ցը» շար­քին մէջ՝ «Հա­յոց վրձի­նը» գլու­խին տակ պի­տի գրէր. «Կո­միտաս վար­դա­պետի ան­բա­ժան ըն­կե­րը՝ Թէր­լէ­մէզեան Փա­նոս, որ պա­տերազ­մէն առաջ Հա­յաս­տան ան­ցած էր, բնա­տոհ­միկ տե­սարան­ներ ու­սումնա­սիրե­լու հա­մար, Արա­մի (Մա­նու­կեան) պէս՝ կ՚ըլ­լայ պա­րագ­լուխնե­րէն Վա­նայ ինքնա­պաշտպա­նու­թեան գոր­ծին։ Ահա­զան­գը կը հնչէր, վտան­գի մէջ էր հայ­րե­նիքը։ Վաս­պուրա­կան աշ­խարհի այդ աշ­խոյժ զա­ւակը կը զգայ որ եր­բեմնի հայ­դուկն արթնցած է իր մէջ, եւ նե­տելով վրձի­նը՝ փրկա­րար գոր­ծի­քը ձեռք կ՚առ­նէ։ Վա­նէն գաղ­թին, բո­լոր նկար­նե­րը կոր­սուած՝ կ՚անցնի Թիֆ­լիս, ուր կ՚ար­տադրէ նոր գոր­ծեր։ Եկաւ Փա­րիզ եւ բախ­տը ու­նե­ցանք իր բեր­նէն մտիկ ընե­լու “ար­ծիւնե­րու բոյ­նէն” մղուած հե­րոսա­մար­տը»։

Վա­նի ինքնա­պաշտպա­նու­թեան օրե­րուն, ու­րիշ ար­մե­նական մեծ յե­ղափո­խական մը` ըն­կեր Ար­մե­նակ Եկա­րեանի հետ լրջու­թեամբ կազ­մա­կեր­պած է այդ դժուարին աշ­խա­տան­քը։

 

Նոյյան տապան  -   Վերլուծություն