Հայկական Սփիւռքը այսօր ժամանակակից երեւոյթ է, որ ունի 100 տարուայ վաղեմութիւն: Արտագաղթի առաջին ալիքը կը սկսի 1915 թուականի Հայոց ցեղասպանութիւնը, իսկ երկրորդ ալիքը կը յաջորդէ 1991 թուականի Խորհրդային Միութեան փլուզմանը։
Երբեմն կը թուի, թէ սփիւռքը արտասահմանի հայ հասարակութեան մշտական յատկանիշն է ըլլալու: Այնուամենայնիւ, եթէ ներկայիս ստատուս քվոն շարունակուի, հայկական սփիւռքի ճնշող մեծամասնութիւնը քանի մը սերունդներու ընթացքին կը ձուլուին եւ կը վերանայ, ըստ ընկերաբանագէտ Փրոֆ. Գէորգի Տէրլուկեանին:
Տէրլուկեանը Նիւ Եորքի համալսարանի հասարակական հետազօտութիւններու եւ հանրային քաղաքականագիտութեան փրոֆէսօր է (ԱՄԷ - Ապու Տապիի մասնաճիւղ: Ան հեղինակ է բազմաթիւ գիրքերու եւ տասնեակ գիտական յօդուածներու եւ ներդրումներու հասարակական պատմութեան վերաբերեալ: Խորհրդային Միութեան փլուզման մասին անոր առաջին ուսումնասիրութիւնը աւարտեցաւ մրցանակակիր մենագրութեամբ Bourdieu’s Secret Admirer in the Caucasus, (University of Chicago Press,2005),(Շիքակոյի համալսարանի հրատարակչութիւն, 2005): Ան նախապէս դասաւանդեր է Northwestern University համալսարանին մէջ, Ֆրանսայի Sciences Po եւ Université de Bordeaux, ինչպէս նաեւ Էսթոնիայի Թալլինի արհեստագիտական եւ Ուքրաինայի Քիեւի պետական համալսարաններուն մէջ:
Ներկայ նախկին վիճակը «status quo»,ն, իհարկէ, անփոփոխ գործօն չէ, եւ սփիւռքի ապագան կանխորոշուած չէ:
Առանձնաթաղեր եւ գիւղացիներ
Սփիւռքի ապագան նախագծելու համար հարկաւոր է նայիլ անցեալին: Այսինքն՝ ինչպէս հայերը գոյատեւեր են իրենց գոյութեան քանի մը հազար տարիներու ընթացքին։
Հայերը այս կամ այն ձեւով ունեցեր են անկախ կամ կիսանկախ հայրենիք մինչեւ 1064 թուականին սելճուկ թուրքերու կողմէն Անիի գրաւումը եւ 14-րդ դարուն Հայկական Կիլիկիայի անկումը։ Այդ շրջանէն ետք հայերը ապրեր են օտար տիրապետութեան տակ։
«Հայերու ճնշող մեծամասնութիւնը, որոնք շարունակեր են ապրիլ հայկական օճախներու մէջ դարերու ընթացքին, մինչեւ Հայոց ցեղասպանութիւնը, գիւղացիներ եղած են։ Անոնք կ՛ամուսնանային իրենց ամուր միահիւսուած համայնքներու մէջ եւ ամէն գնով ու բացարձակ լռութեամբ կը խօսէին հայերէն:
«Անոնք, որոնք յայտնուեցան, որ կ՛ապրէին աւելի մեծ քաղաքներու մէջ օտար կառավարիչներու օրօք, գլխաւորապէս կ՛ապրէին առանձնաթաղերու մէջ, ուր անոնք առեւտուր կ՛ընէին միմեանց հետ եւ կը պահպանուէին հայկական եկեղեցւոյ եւ հայկական դպրոցներու կողմէն», - կ՛ըսէ Derluguian Տէրլուկեանը:
Այն հայերը, որոնք չեն պատկանիր վերը նշուած երկու խումբերէն մէկուն, ժամանակի ընթացքին միաձուլուեր են են գերիշխող էթնիկ խումբին հետ:
Սեփական յաջողութեան զոհեր
Հետաքրքիր է, որ սփիւռքները, որոնք կը ձուլուին եւ կ՛անհետանան, անոնք են, որոնք ունին ամենամեծ յաջողութիւնը եւ կը բախուինն ամենաքիչ հալածանքներու (բացառելով ջարդերն ու ցեղասպանութիւնը), ինչպիսին է Հնդկաստանի հայկական սփիւռքը:
«Անոնք իրենց յաջողութեան զոհն են», - Կ՛ըսէ Տէրլուկեանը:
Այսօր ԱՄՆ-ը, Ռուսաստանը եւ Ֆրանսան կը կազմեն սփիւռքի հիմնական մասերը։ Երեքին մէջ ալ հայերը չեն հալածուիր եւ չեն ապրիր առանձնաթաղերու մէջ։
«Հարցուցէ՛ք դուք ձեզ՝ ի՞նչ առիթներ կան, որ ձեր երեխաները ամուսնանան հայու հետ: Իսկ յետո՞յ անոնց երեխաները: Եւ եթէ ինչ-որ մէկը միայն մէկ քառորդով հայ է (էթնիկապէս) կամ պակաս նոյնիսկ, ապա ի՞նչն է անոնց կապողը իր հայկական մասի հետ»։ Հարց կու տայ Տէրլուկեանը։
Բազմազգ հայեր
Այնուամենայնիւ, հեռանկարները ոչ բոլորը բացասական են: 21-րդ դարուն սեփական էթնիկ արմատներու պահպանումը անկասկած աւելի դիւրին դարձած է, երբ քաղաքակիրթ ժողովուրդներն այժմ կ՛ընդունին եւ բաց են բազմամշակութայնութեանը:
«Վերջին 20 կամ աւելի տարիներու ընթացքին նոյնիսկ «զարմանալի» դարձած է երկրորդ ինքնութիւն [էթնիկ պատկանելութիւն] ունենալը», - Կ՛ըսէ Տէրլուկեանը:
Անոնք, որոնք միայն մասնակի հայկական ժառանգութիւն ունին, յաճախ նոյնքան, եթէ ոչ աւելի, խանդավառուած են իրենց ժառանգութեամբ, որքան արտասահմանի մէջ կամ Հայաստանի մէջ ապրող լիարժէք հայերը: Իրապէս անոնք, որոնք կ՛ամուսնանան հայ ընտանիքի հետ, հակում ունին որդեգրել իրենց նոր մշակոյթին:
«Ինծի ամենաշատը զարմացուց, երբ առաջին անգամ այցելեցի ԱՄՆ-ի հայ համայնք, այն էր, թէ որքան ամերիկուհի, մեքսիկացի եւ այլն, կանայք, որոնք ամուսնացեր էին հայ տղամարդկանց հետ, աշխոյժ էին հայկական համայնքի մէջ, այդ թուով՝ հայկական եկեղեցւոյ մէջ», - Կ՛ըսէ Տէրլուկեանը:
Իրապէս, սփիւռքի այս հաստատությունները (եկեղեցի, դպրոցներ եւ այլն) եղեր եւ կը շարունակէ մնալ արտասահմանի հայ համայնքներու ողնաշարը, եւ անոնց շարունակական գոյութիւնը վճռորոշ է սփիռքի պահպանման համար:
Հաճոյքի սկզբունքը
«Սփիւռքի մէջ հայ ըլլալը չի կրնար շատ դժուար ըլլալ», - Կ՛ըսէ Տէրլուկեանը:
Այս կ՛ակնարկէ հաճոյքի սկզբունքը, որ կը թելադրէ, որ մարդիկ փնտրեն առաւելագոյն հաճոյք եւ նուազագոյն ցաւ: Հայկական սփիւռքի պարագային այդ կը ներառէ յուզական ցաւ՝ Հայաստանի հետ կապուած բացասական իրավիճակներու հետ։
«Հայաստանը եւ հայ ըլլալը պէտք է գրաւիչ հեռանկար ըլլայ կա՛մ տնտեսապէս, կա՛մ մշակութային: Հայաստանը պէտք է արտադրէ եւ առաջացնէ «մշակութային հասոյթ»-ը, - Կ՛ըսէ Տէրլուկեանը՝ աւելցնելով, որ «բոլորը գիտեն/գիտէին Sabre Dance (1957) պարը Արամ Խաչատրեանի: Հայը հպարտ զգաց, որ ինք կապուած է անոր հետ»:
Որպէս այդպիսին, շատ բան կախուած է հայկական պետութեան յաջողութիւնէն, որ իր կարգին մեծապէս կախուած է սփիւռքի ներգրաւուածութեան մակարդակէն: Վերջինս, անկասկած, հայկական պետութեան ամենամեծ տնտեսական առաւելութիւնն (asset) ու ներուժն է, եւ մինչ օրս խիստ թեր-օգտագործուած է տարբեր պատճառներով:
«Այդ պէտք է ըլլայ փոխադարձ ամրացնող աճող յարաբերություններ: Առանց յաջող ազգային պետական սփiւռքը կրնայ ցրուիլ եւս մէկ-երկու սերունդ, սակայն Հայաստանի Հանրապետութիւնը նոյնպէս դժուար թէ յաջողի առանց սփիւռքի»,- Կ՛ըսէ Տէրլուկեանը:
Կապը կենսական է
Երեք հիմնականներէն՝ գիւղացիութիւն, անջատութիւն (առանձնաթաղեր) եւ անկախ հայրենիք, որոնք քանի մը հազար տարուայ ընթացքին ողջ պահեր են հայկական ինքնութիւնը, այսօր իսկապէս գոյութիւն ունի միայն մէկը:
Որպէսզի հայկական սփիւռքը երկարակեցութիւն ունենայ, անոր անդամները պետք է ամուր կապեր ունենան սփիւռքի հայկական կազմակերպութիւններու եւ հաստատութիւններու հետ:
Ատորմէ այն կողմ, եւ, իրօք, գուցէ ատոր փոխարէն, Հայաստանի Հանրապետութեանը կապուածութեան նոյնիսկ փոքր մակարդակը ուժեղօրէն կը խթանէ հայկական ինքնութիւնը յաջորդ սերունդներուն մէջ, անկախ այն բանէն, թէ անհատը որքան բազմազգ կրնայ ըլլալ: Այնպիսի բաներ, ինչպիսիք են հայկական անձնագիրը կամ տունը Հայաստանի մէջ, գրեթէ անկասկած, կ՛ամրապնդեն մարդու եւ անոր ընտանիքի կապը հայկական արմատներու հետ:
21-րդ դարու իրողութիւնները՝ իր արհեստագիտական եւ հասարակական առաջընթացներով, կը դարձնեն հայկական սփիւռքի պահպանումը հաւասարապես դիւրին եւ դժուար։
Ի տարբերութիւն անցեալ ժամանակներու, հայերուն այլեւս չեն պարտադրեր միասին ստեղծել սփիւռք: Այժմ այդ ընտրութիւն է։ Նոյնքան, ի տարբերութիւն անցյալ ժամանակներում հայերը այլեւս չեն բախուիր հալածանքներու եւ ուծացումի աշխոյժ ճնշումներու: Հետևաբար, այդ ազատ ընտրութիւն է, որ պէտք է կատարէ սփիւռքը:
Ghettos պատմութեան ընթացքին նաեւ յայտնի է, որպէս հրեական թաղեր
Georgi Derluguian Գէորգի Տէրլուկեան gd44@nyu.edu Professor of Social Research and Public Polic https://nyuad.nyu.edu/en/academics/divisions/social-science/faculty/georgi-derluguian.html
ՀԱՅԵՐԵՆ
Русский
English
Դաս. հայերեն
French
