Նոյյան Տապան․ «Տեսակետ» հաղորդաշարը՝ Քաղաքական գիտությունների հայկական ասոցիացիայի ղեկավար, պատմական գիտությունների թեկնածու Բենիամին Պողոսյան հետ.

 

«Այսօր մենք կքննարկենք Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների հեռանկարները, այսպես կոչված, երկրաշարժային դիվանագիտության համատեքստում: Փետրվարի 6-ին Թուրքիայի և Սիրիայի հետ տեղի ունեցավ սարսափելի ողբերգություն. երկու շատ ուժեղ երկրաշարժերը ավերեցին այս երկու երկրների տարածքները։ Երկրաշարժից անմիջապես հետո 100-ից ավելի երկրներ դրամական միջոցներ են ուղարկել Թուրքիային՝ որպես օգնություն։ Դրանց թվում էր նաև Հայաստանը, և սա միանգամայն նորմալ գործողություն է։ Հայաստանն ինքը տուժել է 1988թ.-ի ավերիչ երկրաշարժից, և հայ ժողովուրդը լավ գիտի, թե ինչ է նշանակում նման հզորությամբ երկրաշարժը։ Այսպիսով, Հայաստանը փրկարարներ ուղարկեց Թուրքիա՝ 27 փրկարար, իսկ հետո Հայաստանը ուղարկեց նաև մարդասիրական օգնություն՝ հինգ բեռնատար մարդասիրական բեռներ, որոնք անցել են Հայաստան-Թուրքիա ցամաքային սահմանով։ Եվ սա առաջին դեպքն էր, երբ որևէ մեքենա անցավ Հայաստան-Թուրքիա ցամաքային սահմանը 1993թ.-ից ի վեր. երբ Թուրքիան փակեց սահմանը և տնտեսական շրջափակում մտցրեց Հայաստանի նկատմամբ՝ հուսալով այս կերպ աջակցել Ադրբեջանին և ստիպել Հայաստանին գնալ միակողմանի զիջումների Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության պայմաններում: Այդ ժամանակվանից հետո, Ղարաբաղյան առաջին պատերազմից հետո, Հայաստանն ու Թուրքիան մի քանի փորձ կատարեցին հարաբերությունները կարգավորելու համար։ Ամենահայտնին այսպես կոչված ֆուտբոլային դիվանագիտությունն էր, որը տեղի ունեցավ 2007-2009 թվականներին Շվեյցարիայի և ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ և ավարտվեց 2009 թվականի հոկտեմբերին տուրիստական արձանագրությունների ստորագրմամբ։ Սակայն այն ժամանակ Թուրքիան դադարեցրեց գործընթացը Ադրբեջանի ուժեղ ճնշման ներքո և վերսկսեց իր սկզբնական քաղաքականությունը, որ Հայաստան-Թուրքիա համապարփակ կարգավորումը հնարավոր է միայն հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորումից հետո, կամ ինչպես Թուրքիան է ասում՝ միայն Հայաստանի ադրբեջանական հողերի օկուպացիայի ավարտից հետո։ 2020 թվականի Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմից հետո, երբ Ադրբեջանը վերահսկողության տակ վերցրեց Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ գտնվող անվտանգության ողջ գոտին, ինչպես նաև օկուպացրեց հենց Լեռնային Ղարաբաղի 30 տոկոսը, Հայաստանն ու Թուրքիան սկսեցին մտածել հարաբերությունների կարգավորման նոր փուլի մասին։

 

Գործընթացը սկսվել է Հայաստանում 2021 թվականի հունիսին կայացած արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններից հետո, այնուհետև 2021 թվականի դեկտեմբերին կողմերը նշանակել են երկու հատուկ ներկայացուցիչներ և սկսել են իրենց հանդիպումները 2022 թվականի հունվարին։ Առաջին հանդիպումը կայացել է Մոսկվայում, իսկ հետո մի քանի այլ հանդիպումներ են անցկացրել։ Վերջերս հանդիպումը տեղի ունեցավ հուլիսի սկզբին Վիեննայում։ Իսկ հետո 2022 թվականի հոկտեմբերի 6-ին Պրահայում նախագահ Էրդողանը հանդիպեց Հայաստանի վարչապետ Փաշինյանի հետ։ Սակայն, եթե նայենք Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի այս նոր փուլին, որն այժմ կարելի է ասել տևում է մոտավորապես մեկուկես տարի, ապա կարող ենք ասել, որ արվել են միայն խորհրդանշական ժեստերը, օրինակ՝ հուլիսի 1-ին կայացված որոշումը. երրորդ երկրների քաղաքացիների համար Հայաստան-Թուրքիա ցամաքային սահմանի և ուղիղ օդային բեռնափոխադրումների բացման որոշումը։ Թե՛ Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի նոր փուլից առաջ, թե՛ դրա ընթացքում Թուրքիայի պաշտոնական դիրքորոշումը շատ հստակ էր։

 

Հայաստան-Թուրքիա համապարփակ կարգավորումը հնարավոր է միայն Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության պայմանագրից հետո, ինչը իրականում նշանակում է միայն այն բանից հետո, երբ Հայաստանը կընդունի ադրբեջանական պահանջները և դե ֆակտո կստորագրի կապիտուլյացիան Ադրբեջանի հետ։ Այսպիսով, սա շատ հստակ թուրքական դիրքորոշում էր, և չնայած այն հանգամանքին, որ հայկական կողմը բազմիցս կրկնել է, որ նախապայմաններ չկան, մեծ գաղտնիք չէ, որ կա առնվազն մեկ նախապայման. Հայաստանը պետք է ընդունի ադրբեջանական պահանջները. Հայաստան-Ադրբեջան սահմանի սահմանազատման հարցում Լեռնային Ղարաբաղի ապագան, Զանգեզուրի միջանցքը և այլն: Եվ դա հրապարակայնորեն հայտարարեց նաև Թուրքիայի կենտրոնական ղեկավարությունը, ինչպիսիք են արտգործնախարար Չաուշօղլուն և նախագահ Էրդողանը: Անգամ վարչապետ Փաշինյանի հետ հանդիպումից հետո՝ 2022 թվականի հոկտեմբերի 6-ին Պրահայում, նախագահ Էրդողանը հրապարակավ հայտարարեց, որ Փաշինյանին ասել է. «Դեռևս չկա Հայաստան-Թուրքիա համապարփակ կարգավորման գործընթաց մինչ Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղությունը»։ Հակառակ դեպքում Թուրքիան պատրաստ է շարունակել բողոքի ակցիաները հանուն գործընթացի և նույնիսկ երբեմն անել այդ խորհրդանշական ժեստերը, ինչպես երրորդ երկրների քաղաքացիների համար Հայաստան-Թուրքիա ցամաքային սահմանը բացելու համաձայնագիրը։ Բայց հետաքրքիր է՝ նույնիսկ խորհրդանշական ժեստերը Թուրքիան չի պատրաստվում իրականացնել, քանի որ հուլիսի 1-ին ձեռք բերված պայմանավորվածության համաձայն երրորդ երկրների քաղաքացիների համար ցամաքային սահմանը պետք է բացվեր մինչև 2022 թվականի սեպտեմբեր։ Այժմ 2023 թվականի փետրվարն է, և ոչինչ չի փոխվել: Միայն 2023 թվականի հունվարին Թուրքիան կատարում է մի քանի ուղիղ բեռնափոխադրումներ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև։ Սակայն, չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև բանակցությունների վերջին 18 ամիսների ընթացքում որևէ կոնկրետ բան ձեռք չի բերվել, Հայաստանի կառավարությունը որոշել է երկրաշարժից հետո հանդիպում կազմակերպել Հայաստանի և Թուրքիայի արտգործնախարարների միջև։ Արտգործնախարարն այցելել է Թուրքիա, եղել է Անկարայում, հանդիպել է արտգործնախարար Մևլութ Չաուշօղլուի հետ, այնուհետև այցելել է երկրաշարժից տուժած շրջաններ և հանդիպել նաև հայ փրկարարների հետ։ Դրանից հետո Հայաստանը երկու անգամ մարդասիրական բեռներ է ուղարկել Հայաստան-Թուրքիա սահմանով։ Բազմաթիվ քննարկումներ եղան, այսպես կոչված, երկրաշարժային դիվանագիտության մասին, որը ենթադրաբար ավելի հաջող կլինի, քան 2007-2009 թվականների ֆուտբոլային դիվանագիտությունը։ Այնուամենայնիվ, եկեք պարզ լինենք. չնայած հայկական ժեստերին, չնայած արտգործնախարարների այցին և չնայած զգայուն հայտարարություններին և թուրքական ղեկավարության խելամիտ հայտարարություններին, որ «լավ, սա ցույց կտա, որ Հայաստանը եղբայրական քայլ է անում, և Թուրքիան երբեք չի մոռանա Հայաստանի աջակցությունը», դա քիչ է, որ Թուրքիան կփոխի իր պաշտոնական դիրքորոշումը հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի վերաբերյալ։ Կրկին համապարփակ կարգավորումը հնարավոր է միայն այն բանից հետո, երբ Հայաստանը կընդունի ադրբեջանական պահանջները։ Եվ ցանկացած հույս, որ մարդասիրական բեռներ ուղարկելով, ինչ-որ ժեստերով, նույնիսկ ԱԳ նախարարին Անկարա ուղարկելով՝ չնայած 18-ամսյա հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի ակնհայտ ձախողմանը, ինչ-որ կերպ կհամոզի թուրքական կողմին փոխել իր ռազմավարությունը և տարանջատել Հայաստան-Թուրքիա ու Հայաստան-Ադրբեջան կարգավորման գործընթացը և ասել. «Լավ, մեզ չի հետաքրքրում, թե ինչ է կատարվում Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունների կարգավորման ուղու վրա, մեզ չի հետաքրքրում, որ կա, թե չկա Հայաստան-Ադրբեջան համաձայնագիր, մենք առաջ ենք գնալու համապարփակ կարգավորմանը: Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները համապարփակ կարգավորմանը»։

 

Այս խորհրդանշական ժեստերի հետևում դա բացարձակապես քիչ հավանական է: Այսպիսով, ամփոփելով կարելի է ասել, որ քանի դեռ  Թուրքիայի ներկայիս ղեկավարությունը իշխանության գլուխ է հիմա շատ քննարկումներ կան՝ արդյոք ընտրությունները տեղի կունենան 2023 թվականի մայիսի 14-ին, թե՞ Թուրքիայի ներկայիս կառավարությունը կփորձի հետաձգել ընտրությունները մինչև հունիսի 18-ը, ինչը թույլ է տալիս Սահմանադրությամբ կամ գուցե նույնիսկ խախտել Սահմանադրությունը և ընտրությունները հետաձգել ևս վեց ամսով կամ մեկ տարով` կազմակերպելով դրանք 2024 թվականի գարնանը կամ ամռանը, տեսնենք ինչ կլինի։ Բայց քանի դեռ Թուրքիայի ներկայիս ղեկավարությունը իշխանության գլուխ է, բացարձակապես քիչ հավանական է, որ նրանք կփոխեն Հայաստանի նկատմամբ ռազմավարական դիրքորոշումը, կտարանջատեն Հայաստան-Թուրքիա և Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունները և քայլեր կձեռնարկեն Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների համապարփակ կարգավորման համար, մինչև Հայաստան-Ադրբեջան հաշտության պայմանագիրը, ինչը իրականում նշանակում է, մինչև Հայաստանը կընդունի ադրբեջանական պահանջները, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ներկայումս քննարկվող բոլոր հարցերի շուրջ՝ Լեռնային Ղարաբաղի ապագան (և հիշենք, որ ըստ Ադրբեջանի Լեռնային Ղարաբաղ ընդհանրապես չկա) , սահմանազատման գործընթացը (չմոռանանք, որ Ադրբեջանը պահանջում է նաև այսպես կոչված անկլավներ, որոնք ուղղակիորեն վերահսկում են Հայաստան-Իրան և Հայաստան-Վրաստան ռազմավարական մայրուղիները) և այսպես կոչված Զանգեզուրի միջանցքի բացումը։ Այսպիսով, առայժմ, և քանի դեռ նախագահ Էրդողանը իշխանության ղեկին է, Թուրքիան, ամենայն հավանականությամբ, կպնդի, որ Հայաստանը պետք է ընդունի ադրբեջանական բոլոր պահանջները, նախքան Հայաստանի և Թուրքիայի միջև որևէ համապարփակ կարգավորման հնարավոր լինելը:»

 

 

Նոյյան տապան  -   Տեսակետ